Verdssamfunnet
Verda består av mange land, kvar med sin unike demografi. Globaliseringa har knytt desse landa tettare saman, noko som har ført til auka handel og kulturell utveksling. Fordelane inkluderer økonomisk vekst og teknologisk framgang, medan ulempene kan vere tap av lokal kultur og ulikskapar i velstand. Historisk sett førte Europas oppdagingar til imperialismen, der nasjonar utvida sitt territorium og ofte utnytta andre. Dette førte til slavehandelen, som hadde djuptgåande negative verknader for dei involverte. I moderne tid kjemper urfolk og kvinner verda over for anerkjenning og rettar, eit tegn på både framgang og dei vedvarande utfordringane som globaliseringa medfører.
Verda
Læringsmål
1. Folkesetnad og land
2. Suverene statar
3. Språk i verda
4. Felles behov og avhengigheit
5. Sjølvstende og FN-medlemskap
6. Område og territorium
Munnleg
I dag bur det nesten 8 milliardar menneske på jorda, fordelt på 195 land og seks verdsdelar: Asia, Afrika, Europa, Nord-Amerika, Sør-Amerika og Australia/Oseania. Det finst også ein sjuande verdsdel, Antarktis, men der bur det ingen menneske fast. Dei 195 landa blir kalla suverene statar, noko som betyr at kvart land er sjølvstendig og blir styrt av si eiga regjering.
Menneska på jorda snakkar mellom 6000 og 7500 ulike språk. Nokre av desse språka blir snakka av mange millionar menneske, medan andre blir snakka av berre nokre få tusen. Omtrent halvparten av menneska i verda snakkar eitt (eller fleire) av dei fem mest brukte språka: mandarin-kinesisk, engelsk, spansk, hindi og arabisk. Dette viser kor mangfaldig verda er, både når det gjeld kultur og kommunikasjon.
Det er lett å fokusere på ulikskapane mellom folk, land og språk, men vi har også mange ting til felles. Vi er alle avhengige av den same jordkloden og den same lufta. Vi treng alle mat, vatn og ein trygg stad å bu. Og ikkje minst ønskjer vi alle å leve eit godt og meiningsfullt liv. På grunn av teknologiske framsteg har det blitt lettare å ha kontakt med kvarandre, og derfor er vi menneske no meir avhengige av kvarandre enn nokon gong før.
For at eit land skal bli rekna som sjølvstendig, må det bli akseptert av Dei sameinte nasjonane (FN). Til dømes ønskjer Taiwan å vere ein sjølvstendig stat, men Kina aksepterer ikkje dette og ser på Taiwan som ein del av Kina. Berre 21 land har godkjent Taiwan som ein suveren stat, sidan Folkerepublikken Kina tok over plassen deira i FN i 1971. På same måte har 110 land akseptert Kosovo som ein suveren stat etter at dei erklærte sjølvstende frå Serbia i februar 2008. Dersom vi reknar med både Taiwan og Kosovo, finst det 197 land i verda.
FN har 193 medlemsland, medan Vatikanstaten og Palestina ikkje er medlemmer. Mange område eller territorium blir også rekna som eigne land, men utan status som suverene statar. Dette inkluderer til dømes England, Wales og Skottland, som alle er delar av Storbritannia, og Grønland, som er ein del av Danmark.
Verda er mangfaldig og full av ulikskapar, men vi har også mykje til felles. Vi lever alle på den same planeten og delar dei same grunnleggjande behova og ønskja. I ei stadig meir samanvevd verd er samarbeid og forståing mellom folk og nasjonar viktigare enn nokon gong før. Ved å verdsetje både likskapane og ulikskapane våre, kan vi bygge ei betre framtid for alle.
5 SPØRSMÅL
Demografi
Læringsmål
1. Folketalsutvikling
2. Demografi
3. Folkevekst og berekraft
4. Utdanning og likestilling
Munnleg
Innbyggjarane i eit samfunn er alle menneska som bur der. For å forstå korleis folketalet utviklar seg, må vi sjå på to hovudfaktorar: fødslar og dødsfall. Dersom vi tel kor mange som blir fødde i løpet av eitt år og trekkjer frå kor mange som døyr same året, får vi eit tal som kallast den naturlege tilveksten. Når talet på fødslar er høgare enn talet på dødsfall, aukar folketalet. Omvendt, dersom fleire døyr enn det blir fødde, minkar folketalet.
Den naturlege tilveksten forklarar ikkje alt om korleis folketalet endrar seg. Vi må også sjå på migrasjon, som er flytting av menneske mellom land eller innanfor eit land. Innvandring er når folk flyttar inn i eit land, medan utvandring er når folk flyttar ut. Folketalet i eit land blir derfor påverka både av kor mange som blir fødde og døyr, og av kor mange som flyttar inn og ut.
Dei siste 200 åra har folketalet på jorda auka kraftig. I dag er vi omtrent sju gonger fleire enn for 200 år sidan. Denne auken kjem av fleire grunnar, som betre medisinar og vaksiner som har redusert farlege sjukdommar. Fleire barn veks opp, og vi lever lenger. Dette har ført til bekymringar om jordas evne til å bere den store folkemengda, og om folkeveksten kan føre til meir fattigdom.
Demografi er læra om befolkningsutvikling. Ved å studere fødslar, dødsfall og migrasjon kan forskarar forstå korleis folketalet endrar seg over tid. Dei har laga modellar som viser ulike fasar av folketalsutviklinga. Det finst fire hovudfasar, og no snakkar ein også om ein femte fase. I den femte fasen er det fleire land som ikkje passar inn i den fjerde fasen. Land som Tyskland, Italia og Japan har fleire dødsfall enn fødslar, og er derfor avhengige av innvandring for å oppretthalde folketalet. I alle land er det viktig å ha mange menneske i arbeidsfør alder, fordi dei forsørgjer dei som ikkje kan jobbe, som barn og eldre.
For å sikre ei berekraftig utvikling må vi finne måtar å stabilisere folketalet på. FN reknar med at det vil vere nesten 11 milliardar menneske på jorda i år 2100, men dei trur at folkeveksten vil stoppe opp då. Eit viktig tiltak er å kjempe mot fattigdom, som ofte heng saman med lågt utdanningsnivå. I land der fleire har høg utdanning, ventar folk lenger med å få barn, og dei får færre barn.
Utdanning er viktig for å redusere folkeveksten. Kvinner som får høve til å utdanne seg, ventar ofte lenger med å få barn og får færre barn. FN sitt berekraftsmål 4 legg vekt på at både jenter og gutar skal ha lik tilgang til utdanning. Det er viktig for å sikre ein berekraftig utvikling og ei god framtid for alle.
Kvifor er det viktig for eit samfunn å ha fleire menneske i arbeidsfør alder? Kvifor er det viktig at fødselsraten ikkje blir for låg? Kva utfordringar møter samfunn med mange eldre innbyggjarar? Kvifor er det viktig med lik tilgang til utdanning for både jenter og gutar?
Desse spørsmåla er viktige å tenkje over når vi ser på framtida til folketalet og korleis vi kan skape eit berekraftig samfunn. Det er mange utfordringar å løyse, men med rett kunnskap og tiltak kan vi finne gode løysingar.
5 SPØRSMÅL
Globalisering
Læringsmål
1. Økonomisk globalisering
2. Kulturell globalisering
3. Politisk globalisering
4. Sjøfart og handel
5. Noreg og sjøfart
Munnleg
Er det ikkje rart å tenkje på at eit lasteskip som har gått på grunn, kan få oljeprisen til å stige, og at sykkelen du har ønskt deg, blir forseinka fordi han ligg lagra på dette skipet? Dette kjem av globaliseringa. Folk som sel varer i Noreg, kan bli påverka av ting som skjer heilt andre stader på kloden. Alle land er no avhengige av kvarandre, og problem langt unna kan påverke oss i Noreg.
Globaliseringa skjer på mange område: Vi høyrer på den same musikken, ser dei same filmane og et mykje av den same maten over heile verda. Dette kallar vi kulturell globalisering. Du finn McDonald's og Hennes & Mauritz overalt. Den norske artisten Aurora er kjend både i Japan og Sør-Amerika, og vi ser mykje amerikansk film og TV.
Politikarar frå nesten alle land møtest for å løyse felles problem. Internasjonale organisasjonar som FN, NATO og WTO diskuterer politikk som gjeld heile verda. FN jobbar for fred og samarbeid, NATO for forsvar, og WTO for handel. Dette er politisk globalisering.
Økonomisk globalisering handlar om korleis landa handlar med kvarandre. Store økonomiske endringar i eitt land kan få konsekvensar for andre land. Til dømes førte børskrakket i New York i 1929 til ei økonomisk krise i mange land. Handel og økonomiske avtalar knyter land tett saman, og problem i eitt land kan raskt spreie seg til andre.
Globalisering er ikkje nytt. I tusenvis av år har folk bytt varer og kunnskap. For 2000 år sidan gjekk karavaneruter, som Silkevegen, gjennom Sentral-Asia og til Europa. Varer som silke, bomull, krydder og te blei frakta. Silkevegen knytte saman kulturar og bidrog til utveksling av idear og kunnskap, men også konfliktar og sjukdommar. Handelsmenn, pilegrimar og oppdagarar reiste langs desse rutene, og kulturelle og religiøse idear spreidde seg på tvers av landegrenser.
Skipsfarten har vore viktig i tusenvis av år. Tilgang til elvar og hav gjorde det mogleg å frakte varer raskare enn over land. Frå cirka 1100 f.Kr. var fønikarane leiande på handel i Middelhavet. Dei lærte andre å bygge skip, og handelsbyar som Athen blomstra. Også i dag skjer 90 prosent av varetransporten med skip. Rikdom og eksotiske varer blei frakta over store havstrekningar, noko som gjorde kystbyar viktige.
På 1400-talet markerte oppdaginga av nye delar av verda starten på nyare tider. Kristoffer Columbus segla til Amerika, medan Vasco da Gama fann sjøvegen til India. Dette stadfesta at jorda var rund. På 1500-talet blei det laga lover i England som gjorde landet til ein stor sjøfartsnasjon, med koloniar over heile verda. Sjøfarten hjelpte til å bygge mektige imperium.
På 1600- og 1700-talet gjekk skipstrafikken tilbake på grunn av krigar og sjørøvarar. Men på 1800-talet kom dampskipa, som var raskare og mindre avhengige av vind. Dette auka farten på frakta av varer og menneske. I 1869 stod Suezkanalen ferdig og korta ned vegen mellom aust og vest. Dette auka skipsfarten og førte til utvikling av nye hamner og kanalar.
I dag er Kina, Japan og Hellas dei største skipsfartsnasjonane, tett følgde av Noreg og USA. Noreg har ei sterk maritim kultur, med lang kyst og mange fjordar. Dette gjer det lettare å frakte varer til sjøs enn til lands. Mange nordmenn har vore fiskarar, og vi har ei lang historie innan sjøfart heilt tilbake til vikingtida. Den maritime historia har forma Noreg som ein viktig aktør i internasjonal skipsfart.
5 SPØRSMÅL
Europa oppdagar verda
Læringsmål
1. Oppdagingsreiser og renessansen
2. Endringar i samfunnet under renessansen
3. Krigar og maktforhold i Europa
4. Leiande nasjonar under oppdagingsreisene
5. Viktige oppdagingsreiser
6. Konsekvensar av oppdagingsreisene
7. Kunnskap og demokrati
8. Kritisk syn på oppdagingsreisene
Munnleg
Mot slutten av 1400-talet begynte europearane for alvor å leggje ut på oppdagingsreiser. Denne perioda blir kalla renessansen, som tyder "atterføding". Under renessansen blei folk igjen interesserte i kulturen, kunsten og filosofien frå antikken. Renessansen starta i Italia i byrjinga av 1400-talet. Kanskje har du høyrt om Leonardo da Vinci og Michelangelo? Dei er to av dei mest kjende kunstnarane i verda.
Samfunnet endra seg mykje under renessansen. I perioda før renessansen, mellomalderen, hadde kyrkja stor makt i samfunnet. Nesten berre prestar kunne lese, og derfor var det kyrkja som bestemte kva slags kunnskap folk skulle få. Men på starten av 1400-talet skjedde det noko viktig: boktrykkjarkunsten blei funnen opp av tyskaren Johann Gutenberg. Denne oppfinninga gjorde det mogleg å produsere mange bøker raskt og billeg. Fleire fekk tilgang til bøker, og fleire lærte å lese. Kunnskap blei ikkje lenger berre for nokre få. Dette svekte makta til kyrkja, fordi folk kunne lese og lære på eiga hand.
På 1400-talet var det mange krigar i Europa. Land som Frankrike, England og Spania blei stadig mektigare, og kongane og dronningane deira hadde all makt. Sjølv om dei kriga mykje mot andre land i Europa, hadde dei også tid til å erobre og utforske andre delar av verda.
Portugal var ein leiande nasjon under oppdagingsreisene på 1400-talet, og i løpet av dei neste 200 åra følgde Spania og England etter. Derfor blir denne perioda gjerne kalla oppdagingstida, sidan europearane då gjorde seg godt kjende med andre kontinent og folkeslag. Dessverre fekk utforskinga til europearane store negative konsekvensar for dei folka som "blei oppdaga".
Portugisarane utforska kysten av Afrika langs Atlanterhavet. I 1488 klarte Bartolomeu Dias som første europear å runde Kapp det gode håp på sørspissen av Afrika. Han segla vidare mot Indiahavet. Slik begynte europeiske sjøfolk å segle rundt Afrika og oppdage ei eksotisk verd i aust.
I denne perioda blei det svært viktig at fleire lærte å lese og fekk tilgang til bøker. Kunnskap og informasjon blei tilgjengeleg for fleire, og dette førte til at fleire kunne delta i samfunnet på nye måtar. Når fleire kunne lese, kunne dei også lære om nye idear og tankar som utfordra gamle oppfatningar. Dette bidrog til at samfunnet utvikla seg raskare og meir demokratisk.
Renessansen og oppdagingstida var periodar med store endringar i Europa. Kunnskap og kultur blømde opp att, og europearane utforska verda. Sjølv om denne utforskinga førte til store utfordringar for folka som blei "oppdaga", førte ho også til at verda blei meir samanknytt.
For lenge sidan trudde mange at jorda var flat. Dei meinte at om ein segla langt nok vestover, ville ein til slutt segle over kanten og falle ned i ein avgrunn. Men meir velutdanna menneske visste at jorda var rund. Kristoffer Columbus, ein italiensk handelsmann, hadde ein dristig idé: Kva om ein kunne nå India raskare ved å segle vestover frå Europa, i staden for å reise rundt Afrika?
I 1492 la Columbus ut på si reise med tre skip, Nina, Pinta og Santa Maria, og segla vestover. Etter mange veker til havs kom han til ein landmasse. Columbus trudde han hadde nådd India, men i røynda var han komen til øyane i Karibia, utanfor austkysten av Mellom-Amerika. Her møtte han tainofolket, som hadde budd der i tusen år.
På denne tida visste ingen i Europa at Amerika eksisterte. Oppdaginga til Columbus førte til store endringar. Rike familiar i Europa heldt allereie slavar, og Columbus behandla dei innfødde på ein grusom måte. Tainofolket opplevde forferdelege handlingar frå dei europeiske inntrengjarane, som tok land og eigedelar og erklærte områda som sine eigne, tilhøyrande Spania og Portugal.
Håpet om å finne rikdommar var hovudgrunnen til dei store oppdagingsreisene. Sjølv om det allereie budde folk i Amerika, tok europearane seg til rette og oppretta eigne koloniar. Mange europearar busette seg der i staden for å reise heim att.
I løpet av hundre år døydde 90 prosent av dei opphavlege innbyggjarane i Sør-Amerika. Dei fleste døydde ikkje i kamp, men av sjukdommar, svolt og umenneskelege arbeidsforhold som slavar. Denne perioden markerte byrjinga på ei heilt ny måte å sjå verda på: Dersom ein oppdaga eit landområde, meinte ein at ein eigde det.
Desse oppdagingsreisene varte i nærare 450 år, frå midten av 1400-talet til slutten av 1800-talet. Land som Portugal, Spania, Storbritannia, Nederland og Frankrike blei store kolonimakter ved å ta i bruk alle middel. Dette fekk store konsekvensar for urfolka i både Nord- og Sør-Amerika, og ikkje minst for millionar av menneske i Afrika som blei tekne som slavar.
I dag ser vi kritisk på oppdagingsreisene og måten europearane behandla dei nye landområda og folka der. Dei europeiske oppdagarane tok seg til rette på ein brutal måte, og dette har hatt varige, negative konsekvensar for mange folkeslag og kulturar. Kva tenkjer du om denne delen av historia vår?
5 SPØRSMÅL
Kampen om verda
Læringsmål
1. Europeisk kolonisering og imperialisme (1500-talet til tidleg 1900-tal)
2. Motiv og konsekvensar
3. Imperialisme
4. Kolonisering av Asia
5. Suezkanalen
6. Kampen om Afrika
7. Kolonisering av India
8. Dansk-norske koloniar
9. Rivalisering mellom stormakter
10. Konsekvensar for dagens samfunn
Munnleg
I 1492 segla Christopher Columbus over Atlanterhavet og "oppdaga" Amerika. Dette markerte starten på det vi kan kalle den første globaliseringa. Men det var først på 1600- og 1700-talet at denne prosessen verkeleg skaut fart. Den europeiske handelen med Afrika, Asia og Amerika auka sterkt, og dei neste fire hundre åra oppretta europearane koloniar i alle delar av verda. Millionar av afrikanarar vart frakta til Amerika for å leve som slavar.
Dei europeiske kolonimaktene kjende seg overlegne menneska i koloniane. Dei tvinga folk i Afrika, Asia og Amerika til å gi opp sine eigne kulturelle tradisjonar og ta til seg europeiske verdiar. Mangelen på respekt for dei lokale innbyggjarane førte til store lidingar. Særleg på slutten av 1800-talet vart koloniane viktige for dei store europeiske landa, då dei kunne få billeg arbeidskraft og handelsvarer som kaffe, te, sukker, krydder og porselen. Dette gjorde at også vanlege folk i Europa fekk tilgang til eksotiske varer.
Koloniseringa var ikkje berre driven av økonomiske motiv, men også av ønsket om makt og ære. Store europeiske land som Tyskland, Storbritannia og Frankrike ville stå fram som stormakter, og koloniane gav dei denne prestisjen. Koloniane bidrog også til å spreie den europeiske kulturen og språket.
Denne perioda har hatt store verknader på den verda vi ser i dag. Koloniseringa førte til utbreiing av europeiske språk, religion og kultur i mange delar av verda. Men ho førte også til store lidingar, undertrykking og konfliktar som framleis påverkar mange samfunn. Når eit land legg under seg andre land og undertrykkjer dei lokale innbyggjarane, kallar vi det imperialisme. Motiva for imperialismen var å få tilgang til rikdommar og naturressursar. Europearane meinte dei hadde rett til å ta over andre land fordi dei lokale innbyggjarane ikkje var "siviliserte". Rasisme og misjonering vart viktige faktorar i imperialismen, der tanken var å "sivilisere" og kristne dei lokale innbyggjarane.
Mot slutten av 1800-talet vart mange europeiske land opptekne av å ta over landområde rundt om i verda. Dette skapte eit imperialistisk kappløp, der landa konkurrerte om å få flest koloniar. I Asia konkurrerte europeiske land om makt og naturressursar, særleg på 1800-talet. Frankrike koloniserte Vietnam, Kambodsja og Laos, medan Storbritannia tok India, Malaysia og Singapore. Begge stormaktene tente mykje på handelen med krydder, te og andre varer.
Europearane hadde lenge drøymt om å lage ein kanal gjennom Egypt som kunne knyte saman Middelhavet og Raudehavet. Suezkanalen, som opna i 1869, forkorta reisetida mellom Europa og Asia med ein månad. Frankrike og Storbritannia samarbeidde om bygginga, men Egypt måtte selje delar av sin eigedom i kanalen for å betale gjelda si, noko som førte til at britane tok kontroll over landet.
På 1800-talet begynte mange europeiske land å vise interesse for Afrika. For å unngå konflikt møttest kolonimaktene i Berlin i 1884-1885 og delte Afrika mellom seg. Dette førte til at mange folkegrupper vart splitta eller tvinga saman, noko som seinare førte til store konfliktar. Fram til 1700-talet var India delt opp i fleire mindre rike. Britiske handelsmenn signerte avtalar med lokale fyrstar og bygde festningar og fabrikkar. Gradvis tok britane over større område, og i 1857 tok dei offisielt over heile landet.
Danmark-Noreg hadde koloniar i både Afrika og Karibia. På øyane St. Croix, St. John og St. Thomas arbeidde afrikanske slavar på sukkerplantasjar. Etter eit slaveopprør i 1848 avskaffa danskane slaveriet. I 1917 selde dei øyane til USA, som no er kjende som dei amerikanske Jomfruøyane.
Koloniseringa handla også om rivalisering mellom stormakter, der dei konkurrerte om å vere mektigast og ha best tilgang til naturressursar. Denne rivaliseringa skapte alliansar som bidrog til utbrotet av den første verdskrigen i 1914. Den første globale storkrigen gjekk føre seg mellom 1914 og 1918. Så mange som 18 millionar menneske blei drepne. To alliansar kriga mot kvarandre: Frankrike, Russland og Storbritannia (og USA, frå 1917) leidde an på den eine sida, medan Tyskland, Austerrike-Ungarn og (litt seinare) Det osmanske riket heldt saman på den andre.
Denne perioden i historia har sett djupe spor i dagens samfunn. Koloniseringa førte til store endringar i maktbalansen i verda og hadde store konsekvensar for dei koloniserte områda. Gamle konfliktar og spenningar mellom folkegrupper lever framleis vidare og påverkar mange land og samfunn i dag.
5 SPØRSMÅL
Slavehandelen
Læringsmål
1. Starten på transatlantisk slavehandelen
2. Historie om slaveriet
3. Endring på 1500-talet
4. Lidelsar på reisa
5. Livet i Amerika
6. Trekanthandelen
7. Økonomisk påverknad
8. Noreg si rolle
Munnleg
Slavehandelen frå Vest-Afrika til både Nord- og Sør-Amerika starta på 1500-talet. Denne handelen gjekk over Atlanterhavet, og derfor kallar vi han «transatlantisk». Nokre slaveskip reiste også til Europa.
Slaveri har eksistert i alle tider. I oldtida var det vanleg å ta krigsfangar til slavar. Vikingane hadde også slavar, kalla trellar. Fram til slutten av 1800-talet var mange bønder i Europa i praksis slavar hjå storbøndene. Dei vart kalla liveigne bønder.
På 1500-talet endra slaveriet seg. No vart menneske systematisk tekne frå heimlanda sine i Afrika og frakta over Atlanterhavet til Amerika. Der vart dei selde som arbeidskraft. Europearane rettferdiggjorde denne forferdelege handelen med at afrikanarane ikkje var kristne. Dei såg på afrikanarane som mindreverdige menneske. Totalt blei om lag 12,5 millionar menn, kvinner og barn frå Vest-Afrika tekne til fange og selde som slavar i Amerika. Dei arbeidde gratis på store plantasjar som produserte bomull, sukker og tobakk. Plantasjane var eigde av europeiske kolonistar.
Afrikanarane vart utsette for store lidingar allereie før dei kom fram til Amerika. Forholda på slaveskipa var umenneskelege, og mellom 15 og 20 prosent døydde på vegen over Atlanterhavet. Det vart sett opp nett rundt skipa for å hindre fangane i å hoppe over bord i sjølvmordsforsøk, medan andre vart kasta over bord av kapteinen for å hindre sjukdom eller på grunn av matmangel. Ikkje alle fann seg i å bli slavar. På eitt av ti slaveskip gjorde fangane opprør, og på nokre av desse skipa førte det til mytteri.
Det livet som venta afrikanarane i «den nye verda», var ikkje betre enn under overfarten frå Afrika. Ungar vart skilde frå foreldra sine, og hardt arbeid på plantasjane vart kvardagen. Slavane hadde ingen rettar. Dei hadde ikkje noko vern mot mishandling eller drap, og arbeidsforholda kunne vere farlege.
Trekanthandelen starta på midten av 1500-talet og gjekk føre seg i cirka 300 år. Mange tente godt på handelen med slavar. Mange afrikanske stammehøvdingar hjelpte til med å skaffe menneske som vart selde som slavar. Europearane sende varer som gevær og alkohol til Afrika, som dei bytte mot menneske. Europearane røva også med seg tusenvis av afrikanarar som dei frakta til handelsstasjonar på vestkysten av Afrika. Der vart fangane stua tett saman i slaveskip. Etter den farefulle ferda over Atlanterhavet vart fangane selde til plantasjeeigarar i Nord-Amerika, Karibia eller Sør-Amerika. Der arbeidde dei som gratis arbeidskraft. Skipene reiste så tilbake til Europa, lasta med tobakk, sukker, bomull og andre produkt frå plantasjane. Desse varene selde europeiske handelsmenn vidare.
Trekanthandelen gjorde mange menneske rike i tre ulike verdsdelar, men stal livet til millionar av afrikanarar. Jo fleire varer slavane produserte på plantasjane, dess billegare vart varene å kjøpe, og dermed auka etterspurnaden. Dette førte til behov for endå fleire slavar. Handelen førte til stor økonomisk vekst både i dei amerikanske koloniane og i Vest-Europa. Storbritannia var mest involvert i denne handelen, både før og etter starten på den industrielle revolusjonen. Då auka behovet enormt for råvarer frå koloniane, som var rike på naturressursar.
Sjølv Noreg, som den gongen var kontrollert av Danmark, var involvert i slavehandelen. Til saman 344 dansk-norske skip kryssa Atlanterhavet mellom 1660 og 1806. Totalt skal minst 86 000 afrikanske slavar ha vore om bord. Det var også dansk-norske koloniar i Karibia der slavar vart brukte som arbeidskraft. Trekanthandelen var med på å gjere den industrielle revolusjonen mogleg. Samtidig la han grunnlaget for ei kraftig velstandsutvikling i Europa. Folkeveksten her var stor, og handelsmennene fekk selt fleire og fleire varer.
5 SPØRSMÅL
Urfolk
Læringsmål
1. Urfolka i Nord-Amerika
2. Urfolket i Australia
3. Urfolket på New Zealand
4. Urfolka i dag
5. Konklusjon
Munnleg
Livet som kolonist var ofte både farleg og hardt, men kunne også vere svært innbringande. For dei mektige landa i Europa blei koloniseringa sett på som noko positivt. For urfolka som hadde budd i desse områda i lange tider, var koloniseringa derimot ein tragedie. Europearane behandla urfolka grufullt, tok landområda deira, og mange urfolk blei fordrivne eller drepne. I tillegg brakte kolonistane med seg smittsame sjukdommar som urfolka ikkje hadde noko immunforsvar mot, noko som førte til at mange blei sjuke og døydde.
Både Nord- og Sør-Amerika hadde vore busett i over 12 000 år før Columbus "oppdaga" kontinentet i 1492. Columbus kalla urfolka indianarar fordi han feilaktig trudde han hadde funne sjøvegen til India. Desse menneska levde saman i stammar, og i Nord-Amerika åleine blei det snakka over 500 ulike språk. Blant dei første europearane som slo seg ned i Nord-Amerika, var det mange engelskmenn. Dei kunne ofte ta seg til rette på måtar som fekk urfolka til å føle seg truga. Det oppstod konfliktar og blodige slag, og sidan europearane hadde moderne våpen, var det ein kamp urfolka var dømt til å tape.
I perioden 1830-1850 oppretta kolonistane i Nord-Amerika reservat i område vest for elva Mississippi. Dit tvangsflytta dei urfolk frå stammar som cherokee, muskogee, seminole, chickasaw og choctaw, langt vekk frå heimlanda sine. 16 500 menneske blei tvangsflytta til desse reservata, og mellom 2000 og 6000 døydde på vegen. Denne marsjen blei kalla "Tårevegen" (Trail of Tears på engelsk). Mange tusen av dei amerikanske urfolka døydde av sjukdommar, feilernæring, fattigdom, blodige krigshandlingar eller tvangsarbeid i arbeidsleirar som kolonistane oppretta. Kolonistane kunne til og med få påskjøningar for å drepe urfolk.
Australia og New Zealand ligg langt sør og aust frå Europa. Spanjolen Luiz Vaz de Torres og nederlendaren Abel Tasman nådde dit på 1600-talet, før den britiske sjøfararen James Cook i 1770 segla rundt og kartla kysten av desse øyane. Cook gjekk i land i den søraustlege delen av Australia og kalla området New South Wales. Fordi han var der først, kravde han at Australia skulle høyre til Storbritannia. Men i Australia budde det folk allereie. Minst 40 000 år tidlegare hadde eit urfolk, aboriginarane, vandra inn frå Indonesia. No kom britane og dreiv dei vekk frå landområda deira. Mange blei anten gjorde til slavar eller skotne, eller så døydde dei av sjukdommar britane hadde med seg frå Europa. På øya Tasmania blei nesten alle aboriginarar drepne av europeiske kolonistar i konflikten som blei kalla The Black War.
Tidleg på 1900-talet starta ei anna form for undertrykking. Europearane skilde urfolksbarn frå foreldra sine og plasserte dei hos kvite fosterfamiliar eller på barneheimar. Dei blei fråtekne familien sin, kulturen sin og identiteten sin. Denne perioden blir ofte omtalt som "den stolne generasjonen". Dei australske styresmaktene har i nyare tid kalla denne perioden for "eit skammeleg kapittel" i historia til landet.
Urfolket på New Zealand, maoriane, hadde budd i øyriket i 1500 år då James Cook kom seglande i 1770. På 1830-talet begynte nybyggjarar å slå seg ned i New Zealand utan at maoriane eller den britiske kongen hadde gitt dei lov til det. Dette førte til konfliktar mellom nybyggjarane og urfolka. Minst 30 000, kanskje 40 000 maoriar, blei drepne i perioden 1801-1840. Mange døydde også av sjukdommar. Nybyggjarane dreiv maoriane vekk frå landområda deira for å bruke dei til sauehald. New Zealand blei offisielt ein britisk koloni i 1840.
Både USA og Australia har i nyare tid gitt ei offentleg unnskyldning til urfolka for alle dei lidingane som europeiske kolonistar skapte. Likevel opplever urfolk rundt om i verda framleis rasisme og har generelt dårlegare levekår enn andre. Mange urfolk slit med fattigdom, lite utdanning og alkoholmisbruk. Maoriane har ein del av dei same utfordringane, men rettane deira er betre enn det urfolka i USA og Australia opplever. Ein milepåle blei nådd i 2020 då Nanaia Mahuta blei utnemnd til utanriksminister i New Zealand. Ho var den første kvinnelege maorien i nasjonalforsamlinga.
Den største diskusjonen i New Zealand i dag handlar om kven som skal ha tilgang til naturressursane. For urfolk over heile kloden, inkludert dei norske samane, er dette eit veldig viktig spørsmål: Kven skal ha kontroll over områda som urfolket brukte til fiske, jakt og jordbruk lenge før andre kom dit?
Mangelen på respekt for urfolka i verda er ofte ein negativ effekt av globaliseringa og koloniseringa. Såra etter "oppdagingane" til europearane for fleire hundre år sidan gir framleis mykje smerte hos dei som var der først. Det er viktig å anerkjenne desse historiske urettane og arbeide for ei meir rettferdig behandling av urfolk i dag.
5 SPØRSMÅL
Moderne imperialisme
Læringsmål
1. Imperialisme i dagens samfunn
2. Kulturell imperialisme
3. Kina som moderne imperialistisk aktør
4. Arva frå kolonitida i Afrika
5. Økonomisk globalisering og ulikskap
6. Reduksjon av ekstrem fattigdom
7. Konklusjon
Munnleg
Imperialisme finst framleis i verda i dag, men han fungerer på heilt andre måtar enn under kolonitida på 1800-talet. No er det ikkje nødvendigvis nasjonalstatar som opptrer imperialistisk, men også mektige selskap som produserer klede eller elektroniske dingsar.
Imperialisme i vidare forstand handlar om å påverke andre land og innbyggjarane deira. Denne forma for imperialisme eksisterer framleis. Verkemidla er mange: økonomisk makt, trussel om fysisk makt, teknologi og kommunikasjon.
Tenk på alle filmane du ser, musikken du høyrer på, og anna underhaldning som opptek deg – mykje av det er mest sannsynleg amerikansk. Kleda vi har på oss, eller dei kulaste joggeskoa vi ønskjer oss, er ofte frå store internasjonale selskap. Dette kan kallast kulturell imperialisme, dersom vi definerer imperialisme i ei breiare forstand.
Eit land som kan opptre imperialistisk i dag er Kina. Det er ikkje mange tiår sidan den strenge stormakta nordaust i Asia var eit lukka land som få personar reiste inn i eller ut frå. Men i dag kan kinesarar reise fritt ut av landet sitt, og kinesiske selskap investerer i land over heile verda. Vi kan kjøpe kinesiske leiker, nettbrett, telefonar, fotoutstyr, hushaldsutstyr, sportsutstyr, skjønnheitsprodukt og klede, både frå kinesiske nettbutikkar og i norske butikkar.
Ofte går pengane våre til Kina utan at vi veit det eller tenkjer over det: Mange rike kinesarar har kjøpt seg opp som aksjeeigarar i kjende vestlege selskap og merkevarer. I tillegg har Kina store økonomiske interesser i andre land. Den kinesiske staten gav i 2015 om lag 500 milliardar kroner i bistand, lån og investeringar til land i Afrika, mellom anna til satsing på miljø og berekraftige prosjekt, og til vegar, straumnett, vatn, kloakk og annan infrastruktur. Avtalane seier at kinesiske selskap skal gjennomføre desse prosjekta, sånn at Kina også får store pengesummar tilbake. Mellom anna får Kina tilgang til ein del naturressursar i Afrika.
Dette reiser spørsmål: Hjelper Kina afrikanske land ut av fattigdom, eller tappar landet dei for store verdiar og kontroll over sine eigne naturressursar? Det som er sikkert, er at Kina har aukande innverknad på andre land og kontinent.
Kolonitida har framleis økonomisk påverknad på mange afrikanske statar. Fordi kolonimaktene hindra dei i å bli industrialiserte, er dei fleste afrikanske land framleis avhengige av å eksportere råvarer til Europa, i staden for å produsere varene sjølve. Det er ikkje bra for økonomien deira at dei må importere så mange industriprodukt frå rikare land.
Mange afrikanske land har vore prega av uro og krig mellom ulike folkegrupper. Det blir ekstra vanskeleg å byggje gode samfunn dersom makthavarane er korrupte diktatorar. Pengar som skulle ha utvikla landet positivt, hamnar i staden i lommene deira. Alt dette er med på å gjere det svært vanskeleg for mange afrikanske land å komme seg ut av fattigdommen. Det er eit evig skilje mellom rike, industrialiserte land i nord og fattige land i sør.
Den økonomiske globaliseringa har skapt vinnarar og taparar. Gapet mellom dei rikaste og dei fattigaste er meir enn dobla dei siste 60 åra. Det finst ingen enkle forklaringar på kvifor ressursane i verda er så urettferdig fordelt, men mange har peika på det såkalla nord-sør-skiljet.
«Nord» representerer dei rike landa, som gjerne ligg på den nordlege halvkula av jorda. «Sør» representerer dei fattige utviklingslanda. Australia og New Zealand er unntak frå regelen: Begge desse landa ligg langt sør på kloden, men økonomien og styresettet deira får dei til å likne på rike land i Europa eller Nord-Amerika.
I utviklingsland er størstedelen av innbyggjarane fattige. Dei har liten tilgang til skule, helsetenester og moglegheiter til å skape seg eit betre liv. Mange utviklingsland er rike på råvarer, men i staden for å lage produkt av dei sjølve sender dei råvarene til fabrikkar i industriland.
Den gode nyheita er at prosentdelen menneske som lever i ekstrem fattigdom, blei halvert mellom 1990 og 2020. Dessverre kom koronapandemien og gjorde nye millionar ekstremt fattige. FN arbeider systematisk med å minske gapet mellom fattige og rike, mellom anna ved å gi fattige land økonomisk hjelp til utdanning, likestilling og klimatiltak.
Imperialisme er altså framleis ein realitet i vår tid, sjølv om han opptrer på andre måtar enn før. Verda er tettare knytt saman økonomisk, kulturelt og teknologisk, noko som gjer at påverknad frå mektige aktørar, både land og selskap, kan vere sterk.
5 SPØRSMÅL
Kvinnerettar
Læringsmål
1. Likestillinga mellom menn og kvinner
2. Eksempel på yrke og behov
3. Utdanning og samfunn
4. Utfordringar kvinner i fattige land møter
5. Søners verdsetjing over døtrer
6. Rettane til kvinner
7. Motstanden mot kvinnene sin kamp
8. Kvinnekamp på 1970-talet
9. Moderne utfordringar
10. Solidaritet og historie
Munnleg
For å oppnå større rettferd mellom fattige og rike land, er det viktig at likestillinga mellom menn og kvinner i dei fattige landa blir betre. Kvinner i utviklingsland må få sjansen til å utdanne seg, fordi jo meir kunnskap eit samfunn har tilgang til, dess betre rusta er det til å utvikle seg.
For eksempel, for å kurere sjukdommar treng ein legar. For å bygge vegar, kloakkanlegg og straumnett treng ein ingeniørar. For å teikne og bygge hus treng ein arkitektar og bygningsingeniørar. For å kjempe mot klimaendringar treng vi menneske som kan finne alternative energikjelder og utnytte fornybare ressursar på ein meir klimavennleg måte. Og for å utdanne alle desse menneska, treng vi lærarar. I alle desse yrka er det viktig at både kvinner og menn er representerte.
Menneske som utdannar seg, lærer seg også å tenkje kritisk. Det er viktig å stille spørsmål ved det politiske leiarar seier og gjere, og utdanning bidreg til å fremje ytringsfridom og demokrati.
Kvinner i fattige land har ofte ikkje dei same moglegheitene som menn, og heller ikkje dei same rettane. Mange kvinner opplever kjønnslemlesting, tvangsekteskap, æresdrap og andre umenneskelege skikkar. Kvart år blir fire millionar jenter utsette for kjønnslemlesting, 33 000 jenter blir gifte bort mot sin vilje kvar einaste dag, og minst 5000 jenter blir årleg drepne av familiemedlemmer i såkalla æresdrap.
I mange samfunn blir søner verdsette høgare enn døtre. Dette fører til at jenter ofte blir forsømde, utsette for vald og til og med drepne. Sjølv i land der slike alvorlege overgrep ikkje er vanlege, er det viktig å kjempe for likestilling. Kvinner skal ha rett til å bestemme over seg sjølve og sin eigen kropp, og dei fortener støtte frå oss når dei ikkje har desse rettane.
Rettane til kvinner har ikkje kome av seg sjølve. Dei har blitt kjempa fram av mange modige kvinner. På 1800-talet begynte kvinner i mange land å kjempe for rettane sine. I England og USA blei dei kjende som suffragetter. I Noreg starta den organiserte kampen for alvor då Norsk Kvindesaksforening blei stifta i 1884, med forfattaren Camilla Collett som æresmedlem.
Norsk Kvindesaksforening jobba for å betre kvinnene sine kår innan utdanning, arbeidsliv, ekteskap og politikk. Stemmerett for kvinner var ikkje like viktig i starten, så det blei danna ei ny foreining året etter, Kvinners stemmerettsforening.
Motstanden mot kvinnene sin kamp var stor. Då forslaget om at kvinner skulle få stemmerett blei behandla politisk første gong i 1890, sa biskopen i Kristiansand: "Ho kan ikkje gjere mannegjerninga og vil ikkje gjere kvinnegjerninga, kva blir ho då? Ho blir eit vanskapt misfoster, ho blir eit inkjekjønn."
I 1889 hadde 368 kvinnelege fyrstikkarbeidarar i Oslo streika for likelønn, og dei vann streiken. I 1913 fekk kvinner i Noreg allmenn stemmerett, og vi var eitt av dei første landa i verda som innførte dette. Etter å ha fått stemmerett, kunne også kvinner bli omtalt som norske borgarar i Grunnlova.
På 1970-talet kom raudstrømpene. Dei kjempa ikkje berre for like rettar som menn, men for "kvinnefrigjering". Dei demonstrerte for retten til å bestemme over sitt eige liv, inkludert spørsmål om og når ein ville ha barn, moglegheita for å kombinere familie og arbeid, og moglegheita for å ha like viktige stillingar som menn. Kvinnerørsla på 1970-talet kjempa også for retten til sjølvbestemt abort og større openheit rundt seksualitet og prevensjonsundervisning. I 1978 blei lova om sjølvbestemt abort vedteken i Noreg, etter ein lang og hard kamp.
Sjølv om likestillinga har komme langt i Noreg, er det framleis utfordringar som må løysast. Lik lønn for likt arbeid, uansett kjønn, er ein slik utfordring. Eit anna viktig mål er å få fleire kvinner inn i leiarstillingar.
Det er viktig å sjå at kvinnekamp ikkje berre handlar om seg sjølv og eigne moglegheiter, men også om å anerkjenne den jobben som er gjort av kvinner gjennom historia. Vi må vise solidaritet med dei som ikkje har dei same rettane og moglegheitene som vi har.
5 SPØRSMÅL
Ja eller nei til globalisering
Læringsmål
1. Global politikk
2. Økonomi og politikk
3. Handel og supermakter
4. Russlands invasjon av Ukraina (2022)
5. Global politikk og sårbarheit
6. Handel og globalisering
7. Rettferd og globalisering
8. Kulturell påverknad
9. Turisme og globalisering
10. Oppsummering
Munnleg
Global politikk handlar om korleis land samarbeider for å gjere verda betre. Store organisasjonar som FN, EU og NATO spelar ei viktig rolle. Dei jobbar for å sikre menneskerettar, hindre krig og skape eit betre samfunn.
Politikk er nært knytt til økonomi. EU har ein felles økonomisk politikk for medlemslanda. Mange av desse landa brukar same valuta, euroen, og samarbeider om å fastsetje prisar og avgifter på nødvendige varer.
Når verda er tett saman gjennom handel, blir det viktig for supermakter som Kina, Russland og USA å halde fred. Handelen gjer at landa er avhengige av kvarandre, noko som kan fremje økonomisk vekst og stabilitet.
I 2022 invaderte Russland Ukraina, noko som fekk store konsekvensar. Mange menneske mista heimane sine, blei skadde eller drepne. Økonomisk fekk Russland store sanksjonar frå andre land, som gjorde rubelen mindre verdt og varene dyrare. Dette påverka også andre land, sidan krigen stoppa eksport av viktige varer frå både Russland og Ukraina. For eksempel er Ukraina ein stor kornprodusent, og krigen førte til høgare prisar på korn, noko som særleg råka fattige land hardt.
Global politikk gjer oss meir sårbare for hendingar i andre land. Kriser spreier seg raskare og påverkar fleire. Samstundes kan global politikk føre til større belastning på miljøet, sidan vi brukar meir ressursar og transport. Skilnadene mellom rike og fattige land kan også bli større.
Handel og produksjon har alltid drive globaliseringa framover. Handelen aukar år for år, og vi kan lett få tak i varer frå heile verda. Men denne auka handelen har også negative sider, som påverking på klimaet. Transport med fly, tog, bil og båt gir store utslepp av klimagassar. Jo meir internasjonal handel, dess meir forureining.
Ein annan ulempe med global handel er at skilnadene mellom rike og fattige blir større. Mange varer blir produserte i utviklingsland der lønene er låge, slik at vi kan kjøpe billige varer. Dette gjer at store selskap flyttar produksjonen til land med låge løner, noko som kan føre til at folk i rike land mistar jobbane sine.
Globaliseringa har ført til store spørsmål om rettferd. FN har rapportar som viser både positive og negative sider. Nokre regionar, som Aust-Asia, har opplevd vekst og betre levekår, medan andre, som delar av Afrika og Aust-Europa, ikkje har hatt same utvikling.
Globalisering påverkar også kulturen vår. Vi blir eksponerte for mat, musikk og tradisjonar frå andre land, noko som gjer oss meir opne og forståingsfulle. Dette gjer livet vårt rikare. Men nokre fryktar at nasjonal identitet kan bli truga, og dei kan oppleve påverknad frå andre kulturar som skremmande. Dette kan føre til mistru og konfliktar mellom folk frå ulike kulturar.
Når vi reiser som turistar til andre land, blir vi også påverka av globalisering. Det gjer at kulturane våre blir meir like. Dette kan vere både positivt og negativt.
Globalisering har både gode og dårlege sider. Det krev samarbeid og gode løysingar for å sikre at alle i verda kan ha eit godt liv. Verdssamfunnet må jobbe saman for å nå desse måla.
5 SPØRSMÅL