Livsval
Kritisk tenking er ein nøkkel til eit godt liv og god helse. Å bli ein kritisk tenkjar inneber å vurdere informasjon og argument kritisk og sjølvstendig. Dette er viktig for å ta gjennomtenkte val i livet, både når det gjeld personleg økonomi og livsstil, inkludert bruk av rusmiddel. Å tenkje kritisk hjelper oss å navigere i sosiale fellesskap på ein ansvarleg måte, der vi vektlegg fellesskapets beste samtidig som vi tek vare på oss sjølve. Slik kan vi unngå fallgruver som usunn livsstil og økonomisk uføre, og i staden byggje eit robust, sunt og rikt liv i eit fellesskap.
Kritisk tenking
1. Definisjon av kritisk tenking
2. Misoppfatningar om kritisk tenking
3. Døme på kritisk tenking
4. Prosess for kritisk tenking
5. Viktigheita av kritisk tenking
6. Praktisk bruk av kritisk tenking
Kritisk tenking er ein viktig ferdigheit som hjelper oss å forstå og vurdere informasjonen vi får på ein grundig måte. Dette betyr ikkje at ein person som tenkjer kritisk er negativ eller sur; tvert imot, det viser at ein person er interessert i å forstå sanninga eller realitetane i ei sak frå fleire vinklar før han eller ho gjer ei avgjerd eller dannar ei meining.
La oss sjå på eit døme med fotball, der du som supporter opplever at dommaren gir eit straffespark til motstandarlaget. Først reagerer du sterkt fordi du føler at dommaren gjer ein feil. Dette er ein naturleg reaksjon der kjenslene dine tek over. Men når du ser reprisa gjennom VAR (Video Assistant Referee) og ser situasjonen frå fleire vinklar, endrar du oppfatning. Dette viser overgangen frå ein umiddelbar, kjensleladd respons til meir nøktern og kritisk tenking.
Kritisk tenking involverer å søkje etter, analysere og vurdere ulike kjelder og informasjon. Det er viktig å vurdere kven som seier noko og kvifor dei seier det. I fotballkampen, til dømes, vil supporterane til det andre laget sannsynlegvis støtte dommaravgjerda, medan du og dine medsupporterar ikkje gjer det. Begge sider ser på hendinga gjennom sine eigne "supporterbriller".
Kritisk tenking er også viktig i kvardagen, ikkje berre i store situasjonar. Til dømes, viss foreldra dine nektar deg å gå på ein fest fordi dei har høyrt rykte frå naboen om at festarrangøren ikkje er til å stole på, kan du føle at foreldra dine er urettferdig. Men kritisk tenking ville involvere å spørje kvifor naboen sa dette og kva motiv naboen kunne ha, og dessutan å vurdere foreldra dine sine bekymringar nøkternt.
Kritisk tenking handlar om å stille spørsmål og vere open for ulike perspektiv. Det inneber å utforske og undersøkje, ikkje å avvise eller kritisere omgåande. Å tenkje kritisk betyr at du er nysgjerrig og undersøkande på ein positiv måte, interessert i å forstå meir enn berre det som er overfladisk.
Å kunne tenkje kritisk er ein verdifull ferdigheit som hjelper deg å navigere i informasjon, ta informerte val, og forstå verda rundt deg betre. Det hjelper deg å unngå misforståingar og feilinformasjon, og gjer at du kan kommunisere og handle meir effektivt og rettferdig.
Å bli ein kritisk tenkjar
1. Definisjon og omfang av kritisk tenking
2. Kjenneteikn ved ein kritisk tenkjar
3. Startpunkt for kritisk analyse
4. Djupare analyse av argument
5. Evaluering av informasjon
6. Integrering og konklusjon
7. Sjølvrefleksjon i kritisk tenking
8. Verktøy og metodar for å fremje kritisk tenking
9. Kritisk tenking i møte med media
10. Betydning av kritisk tenking
Kritisk tenking er ein dyd som alle ungdommar bør streve etter å meistre. Det inneber å aktivt analysere, vurdere og reflektere over informasjonen ein får for å bestemme dens verdi og relevans. Dette kan vere i form av tekst, tale eller bilete og kjem ofte frå ulike kjelder som media, bøker, internett, og samtalar med andre. Å vere ein kritisk tenkjar betyr å setje spørsmålsteikn ved påstandar, undersøkje argument som blir framja, og vurdere kvaliteten på bevisa som blir presenterte. Ein god start er å alltid spørje seg sjølv om kven som er kjelda til informasjonen og kvifor denne informasjonen blir presentert. Vidare er det viktig å sjekke om kjelda er påliteleg, og om det finst nokre underliggande tankar bak informasjonen. Dette kan innebere å søkje etter tilleggsinformasjon som kan støtte eller motbevise påstanden og sjekke om argumenta er basert på fakta eller meiningar.
Når ein analyserer informasjon, bør ein bryte ned argumenta til sine grunnleggjande komponentar og vurdere deira kvalitet: Er logikken gyldig? Er bevisa sterke nok? Evaluering av informasjonen inneber også å vurdere kvaliteten på argumentasjonen: Er kjeldene pålitelege og frie for fordommar? Å integrere informasjonen ein har samla for å danne ein velinformert konklusjon krev at ein balanserer motstridande informasjon og vurderer det større biletet. Det er også viktig å reflektere over eins eigen tenkjeprosess: Var du objektiv? Kva for fordommar eller fordomsfulle meiningar kan ha påverka dine konklusjonar?
I tillegg til å bruke tenkande pausar for å gi deg sjølv tid til å reflektere over problem eller spørsmål grundig før du trekkjer konklusjonar, kan det å engasjere i meiningsutvekslingar med andre hjelpe deg å utfordre og utvide perspektivet ditt. Føring av ein refleksjonsdagbok der du noterer ned spørsmål og tankar omkring det du lærer og opplever, kan også fremje kritisk tenking.
Kritisk tenking er særleg viktig når ein møter media. Ved å lese nyhendeartiklar eller sjå nyhetssendingar, bør ein bruke kritiske ferdigheiter til å vurdere om informasjonen er balansert og objektiv, ved å stille spørsmål som "Kva er denne artikkelen formålet sitt?", "Kven er målgruppa?", og "Kva er det underliggande bodskapen?". På sosiale medium, der algoritmar og ekkokammer kan forme vår oppfatning av verda, er det essensielt å praktisere kritisk tenking for å betre navigere gjennom manipulert innhald.
Å utvikle kritisk tenking er avgjerande for personleg utvikling og demokratisk deltaking. Det hjelper enkeltindivid å ta informerte val og styrkjer samfunnet sitt forsvar mot feilinformasjon og manipulasjon. Kritisk tenking fremjar også problem-løysing og kreativitet, ved at det oppmuntrar til undersøking og nytenking. I utdanning, arbeid og personlege relasjonar, hjelper det oss å forstå og respektere andre synspunkt, og bidreg til meir nyanserte og konstruktive diskusjonar. Ved å utvikle og bruke kritisk tenking i alle aspekt av livet, kan du betre navigere i komplekse informasjonslandskap, ta betre beslutningar, og bidra positivt til samfunnet. Denne ferdigheita er ikkje berre nyttig akademisk, men også i personlege og profesjonelle samanhengar, og er sentral for å fungere godt i eit stadig meir komplekst samfunn.
Kvifor kritisk tenking?
1. Definisjon og viktigheit av kritisk tenking
2. Kritisk tenking i ulike politiske system
3. Historiske døme på betydninga av kritisk tenking
4. Kritisk tenking i den moderne teknologiske verda vår
5. Kritisk tenking i vitskapen
6. Personleg og samfunnsmessig nytte av kritisk tenking
7. Sluttpunkt
Kritisk tenking er ein ferdigheit som hjelper oss å forstå verda rundt oss og ta informerte avgjerder. Dette er viktig i både små og store saker, frå daglege val vi gjer, til større samfunnsmessige og politiske spørsmål.
Tenk deg at du bur i eit land der alt du seier og skriv, kan bli brukt imot deg av dei som styrer. I mange land utan demokrati er dette ein realitet. Der blir innbyggjarane sensurerte og overvaka, og det er særleg farleg for minoritetar, journalistar og menneskerettsaktivistar som vågar å utfordre makthavarane. I Noreg og andre demokratiske land, derimot, er ytringsfridommen ein grunnleggande rett, og innbyggjarane blir oppmoda til å tenkje kritisk og delta i offentlege debattar og val.
I ikkje-demokratiske land er situasjonen annleis. Der er det ofte dei som styrer som ønskjer å halde på makta utan omsyn til kostnaden, og dei verdset lojale innbyggjarar som ikkje set spørsmålsteikn ved deira handlingar. Derfor er kritisk tenking så viktig: det kan hjelpe folk å kjenne igjen og utfordre urettferdig maktbruk og manipulasjon.
Historiske hendingar som Vietnamkrigen og Tsjernobyl-ulykka viser kor viktig kritisk tenking er. Under Vietnamkrigen var det først gjennom vitneutsegn og journalistisk gravearbeid at verda fekk vite om dei grufulle handlingane mot sivile i My Lai. Liknande, under Tsjernobyl-ulykka i Sovjetunionen, prøvde styresmaktene å dekkje over katastrofen, men til slutt kom sanninga fram takka vere internasjonalt press og vitskaplege rapportar.
I vår moderne verd, der teknologi speler ein stadig større rolle, er kritisk tenking avgjerande når vi navigerer i ein stadig straum av informasjon. Vi står overfor utfordringar som korleis vi kan skilje mellom god og dårleg informasjon og vurdere sanninga i det vi les og høyrer. Dette gjeld ikkje minst i møte med ny teknologi som kunstig intelligens, der system designa for å etterlikne menneskeleg intelligens kan bli misbrukt til å spreie falske nyheiter eller manipulere offentleg oppfatning gjennom teknikkar som deepfakes.
Vitskapen er også eit område der kritisk tenking er essensielt. Forskarar over heile verda arbeider for å utvikle ny kunnskap og løysingar på globale utfordringar, og deira arbeid krev ein kritisk tilnærming til både datainnsamling og analyse. Fagfelle-vurdering sikrar at forskingsresultata kan stolast på. Kritisk tenking hjelper oss å skilje mellom vitskap og konspirasjonsteoriar, som ofte kan spreie seg raskt i samfunnet.
Kritisk tenking er ikkje berre nyttig for å forstå og handtere store samfunnsspørsmål; det påverkar også våre personlege liv. Det hjelper oss å gjere kloke val og skape eit godt liv ved å utvikle evna til å tenkje gjennom konsekvensane av våre handlingar, vurdere ulike sider ved kompliserte spørsmål og unngå å bli lurt av falske påstandar eller svindel.
Så, å utvikle kritisk tenking er å ruste seg for både å forstå og påverke verda på ein informert og ansvarleg måte, og det er noko som gagnar oss alle, både individuelt og som del av eit større fellesskap.
Det gode livet
1. Maslows behovspyramide
2. Livskvalitet utanfor pyramiden
3. Personleg refleksjon og tilfredsstilling
Å forstå kva eit godt liv verkeleg inneber, kan vere utfordrande fordi det ikkje finst eit eintydig svar som passar for alle. Likevel, gjennom å utforske ulike teoriar og perspektiv, kan vi få eit dypare innblikk i kva element som bidreg til eit godt liv. Ein av dei mest kjende modellane for å forstå dette er Maslows behovspyramide, utvikla av den russisk-amerikanske psykologen Abraham Maslow. Han argumenterte for at menneske må få dekt visse grunnleggjande behov for å kunne leve eit godt liv og realisere det fulle potensialet sitt.
I grunnlaget av Maslows pyramide ligg dei fysiske behova, som mat, vatn og ly. Desse er essensielle for overleving og må vere dekt før ein kan fokusere på andre aspekt av livet. Tenk deg kor vanskeleg det er å konsentrere seg om skulearbeid eller andre daglege oppgåver dersom du er svolten eller tørst. Dette viser kor fundamentalt viktige desse behova er. Når desse grunnleggjande behova er tilfredsstilte, kan ein person byrje å søkje etter tryggleik og sikkerheit, som er det neste trinnet i pyramida.
Tryggleik og sikkerheit handlar om meir enn berre fysisk vern. Det omfattar også økonomisk og emosjonell stabilitet, å leve i eit samfunn utan frykt for vald eller konstante truslar. Når folk kjenner seg tryggje, kan dei byrje å tenkje på tilhøyrsle og kjærleik, som er det tredje nivået i Maslows pyramide. Menneske er grunnleggjande sosiale vesen som treng å kjenne kjærleik og aksept frå familie og venner. Denne kjensla av tilhøyrsle er avgjerande for den psykiske helsa vår og velvære.
Når ein føler at ein høyrer til og er elska, kan fokus flyttast mot dei neste behova: anerkjenning og sjølvbilete. Dette inneber å kjenne seg verdsett og respektert av andre, og dessutan å ha eit positivt bilete av seg sjølv. Sjølvrespekt og anerkjenning frå andre bidreg til å byggje sjølvbilete, som igjen kan leie til sjølvrealisering, toppen av Maslows pyramide. Sjølvrealisering refererer til å nå det fulle potensialet sitt og å realisere sine draumar og ambisjonar. Det kan innebere å utvikle talent, oppnå personlege mål eller berre leve i samsvar med sine indre verdiar og overtydingar.
Det er viktig å merke seg at eit godt liv ikkje nødvendigvis krev at ein når toppen av pyramiden. Livskvalitet kan også komme frå å nyte dei små stundene, som å dele latter med venner, oppleve naturen eller engasjere seg i aktivitetar ein elskar. Stress, press frå samfunnet og samanlikning med andre kan forstyrre vår oppfatning av kva eit godt liv verkeleg er. Derfor er det essensielt å kjenne etter kva som verkeleg gjer oss nøgde og tilfredse, heller enn å streve etter eit uoppnåeleg ideal som samfunnet ofte fremjar.
Å reflektere over kva eit godt liv betyr for deg personleg kan hjelpe deg å finne balanse og tilfredsstilling i ditt eige liv, uavhengig av ytre påverknadar eller forventningar. Slik kan vi alle søkje etter vår eigen versjon av eit godt liv, med ei forståing av at lykke og tilfredsstilling kjem i mange former og størrelsar.
Helse
1. Grunnleggjande faktorar for god helse
2. Livsstilsval og helse
3. Samfunnsfaktorar si påverknad på helse
4. Rolla til styresmaktene
5. Viktigheita av psykisk helse
6. Strategiar for å handtere psykisk stress
7. Sosial inkludering og mental helse
God helse er grunnleggjande for eit godt liv. Studiar har vist at personar med god helse ofte lever lengre og rapporterer høgare grad av tilfredsheit i livet. Dette er fordi god helse bidreg til betre fysisk og mental kapasitet til å engasjere seg i ulike livsaktivitetar, frå arbeid til sosiale samanhengar. Ein viktig del av god helse er knytt til livsstilval. Forsking viser at personar som eit sunt, er fysisk aktive og sørgjer for nok søvn, generelt har ein betre helseprofil. Desse faktorane kan direkte påverke både den fysiske og psykiske helsa positivt.
Samfunnsfaktorar spelar òg ei rolle i helsa til individet. Statistikk peikar på at dei med lågare inntekt og utdanning ofte har dårlegare helsevanar, som usunt kost, røyking og lite fysisk aktivitet. Dette kan vere knytt til økonomiske barrierar som gjer sunn mat og fritidsaktivitetar mindre tilgjengeleg. Vidare kan mangel på tilgang til helseinformasjon og utdanning påverke helseval negativt. Dette understrekar kor viktig det er med tiltak som kan fremje helse på tvers av sosiale klassar og økonomiske vilkår.
Styresmaktene har stor interesse av å fremje god helse blant befolkninga, ikkje berre for den enkelte sin del, men også for samfunnet som heilskap. Eit friskare samfunn kan føre til lågare helseutgifter og mindre press på helsevesenet, og dessutan auka produktivitet og samfunnsdeltaking. Dette er kvifor offentlege helsekampanjar og tilskotsordningar for sunn livsstil er sentrale i mange land.
Psykisk helse er like viktig som fysisk helse når det gjeld livskvalitet. FN si årlege måling av global lykke indikerer at sjølv i land som Noreg, som skårar høgt for livskvalitet, er ikkje alle konstant lukkelege. Livet naturleg inneber opp- og nedturar, og det er heilt normalt å oppleve periodar med psykisk ubehag. Ungdata sine undersøkingar viser at sjølv om mange norske ungdommar kjenner seg tryggje og har det godt, rapporterer ein aukande del om psykiske utfordringar som stress, angst og depresjon.
Det er viktig å ha strategiar for å handtere psykisk stress og press i kvardagen. Motstand og utfordringar kan ofte kjennast overveldande, men det er viktig å hugse at ein ikkje må handtere alt åleine. Å søkje støtte og snakke om sine problem kan gjere ein stor forskjell. Det finst mange ressursar og støttenettverk, inkludert skulerådgjevarar, helsesjukepleiarar, psykologtenester og hjelpelinjer som Røde Kors og Mental Helse, som kan tilby hjelp og rådgjeving.
Vidare er det viktig å utvikle ein indre dialog som støttar psykisk velvære. Å stå imot kulturelt eller sosialt press, anerkjenne eige verdi og akseptere at det er greitt å be om hjelp, er fundamentale steg i å byggje og oppretthalde god mental helse. Denne prosessen inkluderer å erkjenne at ein ikkje alltid må vere sterk, og at det å vise sårbarheit kan vere eit teikn på styrke. Dette bidreg til å byggje eit meir støttande og inkluderande samfunn der folk kan kjenne seg trygge på å uttrykkje sine ekte følelsar og oppleve genuin lykke.
Fellesskap
1. Fellesskap
2. Normer og reglar
3. Likebehandling
4. Fridom
5. Demokratisk deltaking
6. Tillit
7. Samfunnsverdiar
Fellesskap og normer speler ei stor rolle i korleis samfunnet vårt fungerer. Alle, inkludert deg og meg, er del av eit fellesskap. Eit fellesskap kan vere familien, skulen, eller heile landet vårt. For at desse fellesskapa skal fungere, må vi alle følgje visse reglar og normer. Desse kan vere både skrivne ned, som lovar, eller uskrivne, som dei normene som fortel oss korleis vi skal oppføre oss mot kvarandre.
I Noreg har vi lovar som alle må følgje. Desse lovene er viktige for å halde samfunnet trygt og rettferdig. Døme på dette er lovene mot tjuveri og vald. Om folk bryt desse lovene, kan dei bli straffa med bøter eller fengsel. Men det er ikkje berre straffa som er viktig, men også tanken om at vi alle skal bidra til eit godt samfunn. Lovene reflekterer ei tru på at vi menneske kan forbetre oss og at dei fleste av oss vil gjere det gode.
Ved sidan av dei formelle lovene har vi også mange uformelle normer. Desse er ikkje skrivne ned, men er likevel forstått av dei fleste. Døme på dette kan vere å vere ærleg, ikkje snakke stygt om andre bak deira rygg, og å hjelpe nokon som treng det. Desse normene hjelper oss å leve godt saman med andre i samfunnet.
Eit anna viktig tema er korleis vi behandlar kvarandre. I Noreg er vi opptekne av at alle skal bli behandla likt, men det kan vere utfordrande å finne ut korleis dette best kan gjerast. Skal vi behandle alle nøyaktig likt, eller må vi til tider behandle folk ulikt for å sikre at alle får same sjansar? Dette er ein diskusjon verd å ta i klasserommet.
Fridom er også eit kjernepunkt i samfunnet vårt. Vi har stor fridom til å leve slik vi ønskjer, så lenge vi ikkje skadar andre. Likevel, det er viktig å tenkje over korleis våre val påverkar dei rundt oss. Vi kan ikkje berre gjere kva vi vil utan å ta omsyn til andre.
Vi blir også oppmoda til å delta i demokratiet, som betyr å ta del i avgjerdene som blir tekne i samfunnet. Det er viktig at alle stemmer og deltek i politiske diskusjonar, slik at alle stemmer blir høyrde.
Tillit er grunnleggjande i Noreg. Dei fleste av oss stolar på at andre vil følgje reglane og vere ærlege. Denne tilliten gjer det einklare å leve saman og skape gode relasjonar. Når vi stolar på styresmaktene og dei som tek avgjerdene, fungerer samfunnet vårt betre.
Å forstå og verdsetje desse prinsippa om fellesskap og normer er viktig for alle, og ved å diskutere og reflektere over desse temaa, kan vi alle bidra til eit betre samfunn.
Utanforskap
1. Felleskap og individuelle val
2. Utanforskap og inkludering
3. Møte med press og utfordringar
4. Ungdomstid og viktige livsval
5. Utdanninga si rolle
6. Velferdsstaten og tilgang til utdanning
Dine verdiar, ditt val! Dette er eit viktig prinsipp vi alle bør tenkje på. Som ung person står du overfor mange val kvar einaste dag, og kva du vel å gjere, kan forme livet ditt på mange måtar.
Alle vi er ein del av eit samfunn, om vi ynskjer det eller ikkje. Men vi kan velje korleis vi vil vere ein del av dette fellesskapet. Du kan velje kven du vil snakke med i friminutta, kva for eit idrettslag du vil vere med i, og kor aktiv du vil vere på sosiale medium. Desse vala fortel mykje om kva for ein person du er og kva verdiar du set høgt.
Men det er ikkje alltid lett å vere ung. Nokre gonger kan det følast som du står åleine, eller kanskje du ser andre som ser ut til å ikkje ha nokon å vere saman med. Det er viktig å spørje seg sjølv: Er eg ein god venn? Kan nokon kome til meg om dei treng hjelp eller berre nokon å snakke med?
Å velje å stå opp for det du trur på kan vere vanskeleg. I blant kan du kjenne press frå andre til å gjere noko du ikkje er komfortabel med, som kan vere farleg eller ulovleg. Å seie nei kan bety at du risikerer å miste venner, men det er viktig å hugse på kva som verkeleg betyr noko for deg. Å følgje dine eigne verdiar er alltid det beste valet.
Du vil møte mange kryssvegar i ungdomstida. Snart skal du velje kva du vil gjere etter ungdomsskulen, og dette er store avgjerder som kan påverke resten av livet ditt. Tenk på kva du brenn for og kva du er god til. Det kan hjelpe deg å velje ein karriereveg som både er givande og praktisk.
Utdanning er ein viktig del av dette. Det er noko alle i Noreg har rett til, og det gir deg kunnskapane og ferdigheitene du treng for å få ein god jobb i framtida. Jo meir utdanning du har, jo betre er sjansane dine for å få ein jobb du likar og som betalar godt. Dette er ikkje berre bra for deg, men også for samfunnet, sidan det hjelper økonomien vår å vekse.
Velferdsstaten i Noreg sørgjer for at utdanning er gratis, slik at alle, uavhengig av økonomisk bakgrunn, har dei same moglegheitene. Dette er eit fantastisk privilegium som bidreg til at alle kan no det fulle potensialet sitt.
Hugs, dei vala du gjer no, spesielt dei som handlar om dine verdiar, vil påverke framtida di. Så når du står overfor eit val, ta deg tid til å tenkje gjennom kva som verkeleg er viktig for deg. Vel visdomsfullt – det er ditt liv, dine reglar.
Rusmiddel
1. Ungdomstida og endringar
2. Lovgiving og konsekvensar i Noreg
3. Verknad og risiko ved rusmiddelbruk
4. Årsaker til rusmiddelbruk blant unge
5. Langtidseffektar av rusmiddelbruk
6. Folkehelseinstituttet sine funn
Ungdomstida er ein periode med store endringar. I tillegg til fysisk vekst, som kan inkludere ein høgdeauke på 10-20 centimeter i løpet av kort tid, opplever mange også psykologiske og emosjonelle forandringar. Interesse for seksualitet og forhold aukar, og med dette kjem også nysgjerrigheita på rusmiddel. Dette kan omfatte alt frå alkohol og tobakk, som er lovleg frå ein viss alder, til ulovlege narkotika som marihuana, ecstasy, og kokain.
I Noreg er det strenge lover knytt til bruk, innehaving og sal av narkotika. Bruk av narkotika kan føre til straffereaksjonar, inkludert fengsel. For alkohol er aldersgrensa 18 år for kjøp av øl og vin og 20 år for brennevin. Det er også ulovleg å køyre bil eller andre køyretøy under påverknad av alkohol, med ei promillegrense på 0,2.
Rusmiddel kan verke bedøvande på kroppen og føre til ei mellombels kjensle av velvære eller flukt frå røyndommen. Dette kan vere tiltrekkjande, spesielt i vanskelege tider. Likevel aukar rusmiddel risikoen for at ein gjer ting ein seinare kan angre på, og dei kan i verste fall leie til avhengnad og alvorlege helsemessige og sosiale problem.
Det er fleire årsaker til at unge byrjar med rusmiddel. Gruppepress er ein stor faktor; det kan vere utfordrande å stå imot viss mange i eins sosiale krins eksperimenterer med rus. Andre faktorar inkluderer nysgjerrigheit, ønske om å verke vaksen eller modig, og nokre gonger psykologiske problem som angst eller depresjon, som ein prøver å dempe eller sleppe frå unna gjennom rus.
Forsking viser at spesielt for unge under 25 år, kan rusmiddel som cannabis ha alvorlege langtidseffektar. Hjernen er framleis under utvikling, og rusmiddel kan forstyrre denne prosessen. Dette kan føre til svekt minne, nedsett evne til problemløysing, og auka risiko for psykiske lidingar som angst og depresjon.
Undersøkingar utført av Folkehelseinstituttet viser at ungdom i Noreg generelt drikk mindre alkohol enn før, men bruk av cannabis ser ut til å auke. Det er ein bekymrande trend, særleg sidan stadig færre ungdommar ser på cannabis som farleg.
Personleg økonomi
1. Forståing av personleg økonomi
2. Bruk av budsjett
3. Økonomisk ansvar når du blir eldre
4. Farar med høge renter og gjeld
5. Større økonomiske mål og planlegging
6. Økonomisk sjølvstende og sparing
7. Fordelar med å lage og følgje eit budsjett
Personleg økonomi handlar om å ha kontroll på pengane sine. Det er smart å vite kor mykje pengar du har, kor mykje du skuldar, og kor mykje du brukar. Eit budsjett kan hjelpe deg med dette. I eit budsjett skriv du ned alle inntektene dine, som lønn frå ein jobb eller pengar du får frå studielån, og alle utgiftene dine, som leige, mat, og klede.
Når du blir eldre, kanskje studerer og flyttar for deg sjølv, er det endå viktigare å ha god oversikt over økonomien din. Då må du passe på at du ikkje brukar meir pengar enn det du faktisk får inn. Dersom du brukar meir pengar enn du har, kan det føre til gjeld. Gjeld betyr at du skuldar pengar til nokon andre, og ofte må du betale ekstra i form av renter. Særleg forbrukslån kan ha veldig høge renter. Derfor er det vanlegvis ein dårleg idè å ta opp eit forbrukslån eller betale for dyre ting med kredittkort.
Det er veldig lett å bruke for mykje pengar, spesielt på ting som verkar freistande, som dyre feriar, fine klede eller ny elektronikk. Men hugs, sjølv om noko ser billig ut, kan det ende opp med å koste meir dersom du må låne pengar til å kjøpe det. Til dømes, ein datamaskin som kostar 4000 kroner kan ende opp med å koste 5000 kroner om du må ta opp eit lån med høg rente for å finansiere kjøpet.
Ein gong i framtida vil du kanskje kjøpe eit hus eller ei leilegheit. Nesten alle må låne pengar for å gjere dette. Det er lurt å sjekke med fleire bankar for å få det beste lånetilbodet. Samanlikne vilkåra frå dei ulike bankane, som kor høg renta er, og vel den som gir deg best betingelsar.
Snart blir du myndig og har full kontroll over økonomien din. Det er viktig å ikkje bruke opp alle pengane dine med ein gong. Set av litt pengar til sparing òg. Du vil kanskje bli overraska over kor mykje pengar du brukar på småting som i utgangspunktet ikkje kostar så mykje kvar for seg. Ved å følgje med på pengane dine og lage eit budsjett, kan du unngå ubehagelege overraskingar og sikre ei betre økonomisk framtid.
Kritisk tenking og livsval
1. Kritisk tenking i utdanninga
2. Bruk av kritisk tenking i sosiale situasjonar
3. Balanse i skepsis
4. Karriereval og framtidige moglegheiter
5. Samanheng mellom kritisk tenking og livsval
Å lære seg å tenkje kritisk er ein viktig del av utdanninga di. Dette er ikkje berre nyttig for deg personleg, men også for det norske demokratiet. Kritisk tenking tyder at du ikkje automatisk godtek alt du les eller høyrer. I staden stiller du spørsmål og vurderer informasjonen nøye før du bestemmer deg for om noko er sant eller nyttig.
Det er også smart å bruke denne kritiske sansen når det gjeld vennene dine og kven du er med. Om du merkar at nokon pressar deg til å gjere noko ulovleg eller noko du er ukomfortabel med, er det viktig å trekkje seg unna. Spør deg sjølv om nokon har overtydd deg om noko som seinare viste seg å ikkje stemme, eller om du har vore med på noko du angrar på. Dette kan hjelpe deg å bli meir medviten på korleis andre påverkar deg.
Ein viss grad av skepsis kan vere sunt, men det er viktig å ikkje bli for mistenksam. Dei fleste menneske du møter, vil sannsynlegvis vere snille og ærlege.
Som tenåring er det naturleg at du kanskje ikkje har bestemt deg for kva du vil bli eller jobbe med når du blir vaksen. Det er mange moglegheiter der ute! Når du skal velje kva du vil studere i framtida, kan det vere lurt å tenkje over kva yrke samfunnet treng. Til dømes viser trendar at det vil vere eit aukande behov for sjukepleiarar og hjelpepleiarar fordi befolkninga blir eldre, noko som ofte blir kalla «eldrebølgja».
Klimaendringane gir også verda store utfordringar. Derfor vil det vere ein veksande etterspurnad etter folk som er godt utdanna til å handtere desse problema. Dette kan vere alt frå forskarar til ingeniørar og politikarar som kan samarbeide om å finne løysingar. Er dette noko som høgrest spanande ut for deg?
Tenk over desse tinga når du planlegg framtida di. Kritisk tenking er ikkje berre nyttig i skulen, men også når du skal gjere val i livet ditt.