Europa før
Livet i Europa på 1900-talet
Læringsmål
1. Teknologisk utvikling
2. Forbrukarsamfunnet
3. Norsk oljeøkonomi
4. Livet før og no
5. Politiske og geografiske endringar
6. Land og konfliktar
7. Europa og Asia
På 1900-talet opplevde Europa ei rivande utvikling som endra måten folk levde på. Det teknologiske framskrittet gjorde kvardagen enklare og meir underhaldande. Folk kunne sjå filmar på kino, følgje med på nyhende via TV, og reise rundt i sine eigne bilar. Hushaldningsmaskiner som vaskemaskiner og elektriske radiatorar gjorde husarbeidet lettare, medan kjøleskap og mikrobølgjeomnar forandra måten vi lagra og varma maten vår. Neonlys lyser opp gatene, og med romraketter kunne vi til og med reise til månen. Trådlause telefonar og datamaskiner kobla oss saman på måtar tidlegare generasjonar berre kunne drøyme om.
I etterkrigstida voks økonomien, og folk fekk meir pengar å bruke. Dette førte til eit forbrukarsamfunn, særleg frå 1960-talet, der å kjøpe vart ein viktig del av tilværet. I Noreg førte oljefunnet i 1969 til endå større velstand, og gjorde landet til eit av dei rikaste i verda. Denne rikdommen bidrog til å finansiere velferdsstaten, som tilbyr mange tenester som er unike i verdsamanheng.
For ungdommar på byrjinga av 1900-talet var livet svært annleis. Dei teknologiske hjelpemidla vi tek for gitt i dag, var ikkje oppfunne. Dei levde i ei tid før masseproduksjon og global handel hadde gjort moderne varer tilgjengelege for alle.
Europa gjekk òg gjennom store endringar på det politiske kartet, med blodige konflikter som dei to verdskrigane, den russiske revolusjonen, og den kalde krigen. Desse konfliktene flytta landegrenser, skapte nye nasjonar og splitta andre i mindre statar. Dette skjedde gjennom heile hundreåret, og endringane heldt fram til tidleg på 1990-talet. Til dømes vart Sovjetunionen oppløyst, og mange av dei aust-europeiske landa gjekk gjennom store endringar.
Konfliktene på 1900-talet hadde mange årsaker, som rivalisering og kamp om ressursar. Dei etterlèt seg varige spor og forma Europa slik vi kjenner det i dag. For eksempel vart Tsjekkoslovakia delt i Tsjekkia og Slovakia, og Jugoslavia vart delt i fleire sjølvstendige statar. Uralfjella, saman med Kaukasus og Bosporossundet, markerer den tradisjonelle grensa mellom Europa og Asia, og land som Russland og Tyrkia spenner over begge kontinenta.
For ungdommar i dag er mange av dei tinga vi ikkje kan klare oss utan, som smarttelefonar og internett, heilt nye oppfinningar som folk i byrjinga av 1900-talet ikkje hadde. Dei levde i ei heilt anna tid med andre utfordringar og moglegheiter.
5 SPØRSMÅL
Viktige hendingar i Europa
Læringsmål
- 1751: Grenseavtale mellom Noreg og Sverige
- 1814: Danmark-Noreg og Sverige
- 1826: Grensefastsetting
- 1914-1918: Første verdskrigen
- 1917-1922: Den russiske revolusjonen
- 1936-1939: Den spanske borgarkrigen
- 1939-1945: Andre verdskrigen
- 1949: Opprettinga av Vest-Tyskland
- 1961: Berlinmuren
- 1962: Cuba-krisa
- 1945-1991: Den kalde krigen
- 1986: Tsjernobyl-ulykka
- 1989-1990: Berlinmuren fell
- 1991: Sovjetunionens fall
- 1991-1999: Borgarkrigen i Jugoslavia
- 1993: Tsjekkoslovakias deling
- 2010: Norsk-russisk havgrenseavtale
I 1751 skjedde det noko viktig for Noreg. Ein avtale vart sett i verk som sa kor grensa mellom Noreg og Sverige skulle vere. Dette var stort fordi det betydde at begge landa var einige om kvar den eine slutta og den andre byrja. Men, i 1814 måtte Danmark gjere noko endå større; dei måtte gi Noreg til Sverige etter mange hundreår under dansk styre. Dette kom etter at Napoleonskrigane endra maktbalansen i Europa.
Så, i 1826, vart det nok ein gong teikna nye linjer på kartet. Denne gongen var det grensene mellom Noreg, Finland og Russland som vart fastsette. Dette var viktig for å unngå konflikt om landområde.
Men ikkje alt handla om grenser. Mellom 1914 og 1918 var det ein stor og fæl krig som ramma heile verda, kalla den første verdskrigen. Berre nokre få år seinare, frå 1917 til 1922, skjedde det noko stort i Russland. Folket gjorde opprør og det vart kalla den russiske revolusjonen. Resultatet var at Russland endra seg mykje, frå å vere eit land styrt av tsaren til å bli Sovjetunionen, og tsarfamilien vart drepen.
I 1936 braut det ut borgarkrig i Spania, som varte til 1939. Og det var berre starten, for i 1939 byrja ein endå større krig, den andre verdskrigen, som varte til 1945. Etter krigen, i 1949, vart ein ny stat danna, Vest-Tyskland, som var støtta av landa i vest.
Så kom den kalde krigen, som starta i 1945 og ikkje slutta før i 1991. Dette var ikkje ein krig med skyting og bomber, men ein krig der austblokkland og vesten truga kvarandre og prøvde å vise kven som var sterkast. Under denne tida skjedde det mange skremmande hendingar, som då Tsjernobyl-ulykka skjedde i 1986. Men det var også tider for endring, som då Berlinmuren, som hadde delt byen i to, vart rive i 1989-1990, og Tyskland vart gjenforent.
I 1991 skjedde det også store ting. Sovjetunionen vart oppløyst, og alle dei mindre landa som hadde vore ein del av unionen vart sine eigne sjølvstendige statar. Dette førte til mange endringar i Europa. Ei anna stor endring var då Jugoslavia, etter mange år med borgarkrig, til slutt vart delt opp i seks sjølvstendige land frå 1991 til 1999.
Og ikkje gløym 1993, då Tsjekkoslovakia vart delt i to separate nasjonar, Tsjekkia og Slovakia. Til slutt, i 2010, vart Noreg og Russland einige om havgrensene mellom seg, som viste at dei kunne samarbeide om viktige saker.
5 SPØRSMÅL
Ideologiar
Læringsmål
1. Ideologiar i samfunnet
2. Den industrielle revolusjonen
3. Sosialisme
4. Kapitalisme
5. Marxismen
6. Liberalismen
7. Nasjonalismen
8. Fascisme
9. Imperialismen
10. Noreg og ideologiar
11. Historisk påverknad
Ideologiar er grunnleggjande sett av tankar om korleis samfunn bør organiserast og styrast. Dei speglar visjonar for rettferd, fridom, og korleis makt og rikdom skal fordelast. Når vi ser på Europa si historie, ser vi tydeleg kor viktig det er å forstå desse ideologiane for å tolke hendingar som har forma kontinentet.
Liberalismen vart til under den franske revolusjonen, der folk krevde meir makt og rettar overfor adelen og kongen. Tanken var at kvar person skulle ha fridom til å bestemme over sitt eige liv. Dette kravet om fridom og rettferd vart også tydeleg under den industrielle revolusjonen, då mange flytta til byane for å arbeide i fabrikkar. Men for arbeidarane betydde ikkje liberalismen nødvendigvis fridom, då dei ofte levde under harde vilkår.
Marxismen oppstod som ein reaksjon på dei store klasseskilnadane og ulikskapen som den industrielle revolusjonen førte med seg. Karl Marx, ein filosof og økonom, kritiserte det kapitalistiske systemet som tillot nokre få å bli rike på bekostning av mange. Hans løysing var at staten skulle eige produksjonsmidlane og fordele goda etter behov.
Nasjonalismen er ein annan viktig ideologi som handlar om kjærleik til landet og eit ynskje om eit sterkt nasjonalt fellesskap. Men denne ideologien kan også ta ei negativ vending og føre til at ein ser ned på andre nasjonar og folkegrupper.
Imperialismen var ein politikk som europeiske land førte frå 1500-talet og framover, der dei utvida sine landområde og spreidde sin kultur, språk og religion til andre delar av verda. Dette førte ofte til undertrykking og utnytting av dei lokale folkegruppene.
I Noreg ser vi korleis ei blanding av ideologiar, som sosialdemokratiet og liberalismen, har forma eit samfunn med sterke velferdsordningar som pensjon og trygd, men også med stor vekt på individuell fridom.
Gjennom å forstå desse ideologiane kan vi få innsikt i korleis dei har påverka historiske hendingar og korleis dei framleis påverkar korleis vi lever i dag. Ideologiane er som verktøy som har forma og fortsatt former dei samfunna vi bur i, og det er viktig for oss å reflektere over korleis desse ideane påverkar vår kvardag og vår forståing av fridom og rettferd.
5 SPØRSMÅL
Den første verdskrigen
Læringsmål
1. Årsakene til den første verdskrigen
2. Hovudaktørane i krigen
3. Frontane til krigen og kjenneteikn
4. Teknologiske nyvinningar og konsekvensar
5. Spanskesjuka
6. Etterkrigstida og langsiktige konsekvensar
7. Tidslinje: Viktige hendingar
Den første verdskrigen, som varte frå 1914 til 1918, var ein av dei mest øydeleggjande konfliktane i menneskets historie. Denne krigen vart utløyst i ei tid prega av aukande nasjonalisme og imperialisme i Europa, og fann stad mellom to hovudalliansar: Trippelententen (Storbritannia, Frankrike og Russland) og Sentralmaktene (opphavleg Tyskland, Austerrike-Ungarn og Italia). Italia skifta seinare side til dei allierte, og USA vart også med på deira side.
Årsakene til krigen var mange og samansette. Nasjonalisme spelte ei stor rolle, då sterk kjensle av nasjonal stoltheit og ønske om sjølvstende førte til aukande spenningar mellom nasjonane, særleg i område som Balkan. Imperialisme bidrog også til konflikten, då dei europeiske stormaktene konkurrerte om territorium og ressursar globalt, noko som skapte rivalisering og mistillit. Denne tida var også prega av eit omfattande våpenkappløp, spesielt mellom Tyskland og Storbritannia, og ei generell militær opprusting i Europa.
Det komplekse alliansesystemet i Europa, der land var bunde til å støtte kvarandre, gjorde at lokale konfliktar raskt kunne eskalere til fullskala krig. Den direkte utløysande årsaka til krigen var attentatet på erkehertug Franz Ferdinand av Austerrike-Ungarn i Sarajevo i juni 1914. Dette førte til ein kjedereaksjon der Austerrike-Ungarn erklærte krig mot Serbia, og alliansane trekte etter kvart dei fleste europeiske stormaktene, og dessutan fleire andre land, inn i konflikten.
Frontane til krigen var hovudsakleg delte mellom aust og vest. På austfronten kjempa Sentralmaktene mot Russland, medan vestfronten involverte kamp mellom Sentralmaktene og Frankrike, Storbritannia og seinare USA. Vestfronten var prega av skyttargravskrig og stillingskrig, der soldatar levde under ekstreme forhold og opplevde lite framgang.
Krigen introduserte nye, meir dødelege våpen og teknologiar, som bombefly, ubåtar, stridsvogner og giftgass, som bidrog til massive tap både blant soldatar og sivile. Totalt mista om lag 18 millionar menneske livet, og mange fleire vart skadd eller psykisk traumatiserte.
Mot slutten av krigen braut ein dødeleg influensapandemi, kjent som spanskesjuka, ut. Denne pandemien var spesielt dødeleg for unge menneske og kravde mellom 50 og 100 millionar liv over heile verda.
Etter fire år med intens krigføring og enorme menneskelege og økonomiske tap, enda krigen med Tysklands kapitulasjon i november 1918. Slutten av krigen førte til store endringar i Europa. Russland, Tyskland, Austerrike-Ungarn, og Det osmanske riket kollapsa, og fleire nye statar vart danna. Tyskland vart pålagt store erstatningar, noko som førte til politisk og økonomisk uro og la grunnlaget for ytterleggåande ideologiar som nazisme og fascisme.
Konsekvensane av den første verdskrigen var langvarige og dramatiske. Den endra det politiske landskapet i Europa og verda, og la grunnlaget for den andre verdskrigen som skulle bryte ut to tiår seinare. Denne perioda er viktig å reflektere over for å forstå korleis historiske hendingar formar verda vår.
5 SPØRSMÅL
Den russiske revolusjonen
Læringsmål
1. Uro og einvelde før revolusjonen
2. Forverring under første verdskrig
3. Februarrevolusjonen i 1917
4. Maktkamp etter revolusjonen
5. Oktoberrevolusjonen
6. Borgarkrig og skipinga av Sovjetunionen
7. Konsekvensar av revolusjonen
8. Ideologiske motsetningar: kommunisme og kapitalisme
Den russiske revolusjonen i 1917 kan samanliknast med ein kjele som koka over. I mange år var det uro og misnøye i Russland. Folket leid under eit brutalt einevelde leia av tsarane frå Romanov-slekta. Tsarane styrte utan å lytte til folket, og all motstand vart hardt slått ned. Eit døme er massakren framfor Vinterpalasset i 1905, der 130 fredelege demonstrantar vart skotne. Dei fleste i Russland var fattige og ufrie bønder. Dei levde under vanskelege forhold med låge lønningar, lange arbeidsdagar og dårlege buforhold. Samstundes byrja mange i samfunnet å ønskje seg eit meir demokratisk styre, slik som i andre delar av Europa.
Situasjonen forverra seg under den første verdskrigen. Matmangel og store tap på slagmarka førte til endå større misnøye. Tsaren, Nikolaj 2., vart upopulær, og i februar 1917 gjorde folket opprør. Dette førte til at tsaren måtte abdisere, ei hending som blir kalla februarrevolusjonen.
Etter revolusjonen var det usikkert kven som skulle styre landet. Både liberale og bolsjevikar, ein marxistisk gruppe leia av Vladimir Lenin, kjempa om makta. Bolsjevikane vart populære ved å love brød, jord til bøndene og ein slutt på krigen. I oktober 1917 tok bolsjevikane makta i ein revolusjon kjent som oktoberrevolusjonen. Men bolsjevikane sin ekstreme politikk ga mange fiendar og til slutt ein borgarkrig mellom kommunistane ("dei raude") og motstandarane deira ("dei kvite").
Denne konflikta varte til 1922, då kommunistane sigra og grunnla Sovjetunionen. Kommunismen i Sovjetunionen var langt frå Marx sitt ideal om eit klasselaust samfunn. Det vart eit diktatur under leiing av Lenin, og seinare Stalin, som styrte med jernhand. Millionar av menneske døydde som følgje av Stalin sitt styre.
Ein viktig konsekvens av den russiske revolusjonen var opprettinga av Sovjetunionen, som førte til ein kald krig mellom kommunistiske og kapitalistiske land, spesielt USA og Vest-Europa. Denne konflikta hadde store konsekvensar for heile verda og varte fram til rundt 1990.
Kommunismen byggjer på Karl Marx sine teoriar om eit klasselaust samfunn, der målet er å eliminere sosiale klassar og fordele goda likt. I praksis har kommunistiske regimer ofte gått vekk frå denne ideologien. Kapitalismen, derimot, er basert på marknadsøkonomi og individuell frihet, der staten har ei avgrensa rolle. Desse to ideologiane står i sterk kontrast til kvarandre og har prega politiske konfliktar i moderne historie.
5 SPØRSMÅL
Mellomkrigstida
Læringsmål
1. Slutten på første verdskrigen (1918)
2. Versaillestraktaten
3. Oppgangstid i USA - "Dei glade 20-åra"
4. Børskrakket i 1929 og den store depresjonen
5. Fascismen i Italia
6. Nazismen i Tyskland
7. Årsaker til oppslutning om ekstreme ideologiar
Mellomkrigstida, frå 1918 til 1939, var ein periode prega av store omveltingar og kontrastar. Endeleg, den 11. november 1918, var den første verdskrigen over. Det var ei tid med stor glede, men også ei tid med store utfordringar.
I Tyskland, som hadde tapt krigen, opplevde folk ekstrem fattigdom og naud. Landet blei hardt straffa økonomisk av dei allierte gjennom Versaillestraktaten. Tyskarane måtte gi frå seg territorium og koloniar, ikkje ruste opp militært, og betale store krigserstatningar. Dette var eit hardt slag for eit stolt Tyskland og skapte grobotn for ekstreme politiske rørsler.
På motsett side av Atlanterhavet, i USA, var tiåret etter krigen prega av økonomisk vekst og optimisme, kjend som "dei glade 20-åra." Dette var ei tid med fest, film, og framsteg. Men denne perioda tok brått slutt med børskrakket i 1929, og verda gjekk inn i "den store depresjonen."
I denne tida vaks fascismen fram, leia av Benito Mussolini i Italia. Fascismen var ein autoritær ideologi som avviste demokrati og ytringsfridom, og underla individet fullstendig staten. I Tyskland utvikla Adolf Hitler nazismen, ein endå meir ekstrem form av fascisme. Nazismen vektla ideen om eit rasereint, arisk Europa, og var prega av sterkt jødehat.
Desse ekstreme ideologiane fekk oppslutning fordi Europa var prega av øydelagde byar, fattigdom, og naud. Tyskland, særleg, kjende seg audmjuka av Versaillestraktaten. Både Mussolini og Hitler utnytta dette og spelte på behovet for ein sterk leiar. Dei var flinke talarar og slo hardt ned på kritikarar. Dessutan spela dei på redselen for kommunismen, som hadde spreidd seg i Europa etter den russiske revolusjonen.
Samla sett var mellomkrigstida ein periode med store omveltingar, der kontrasten mellom oppturar og nedturar, og mellom demokrati og totalitære styresett, var tydeleg. Det var ei tid som la grunnlaget for den andre verdskrigen og forma det moderne Europa.
5 SPØRSMÅL
Den andre verdskrigen
Læringsmål
1. Tyskland etter den første verdskrigen
2. Maktkamp og rivalisering
3. Framveksten av fascismen og nazismen
4. Nürnberglovene
5. Aksemaktene
6. Adolf Hitler og nazipartiet
7. Utbrotet av den andre verdskrigen
8. Årsakene til andre verdskrig
9. Krigen, vendepunkt og konsekvensar
10. Forfølginga av jødar og andre minoritetar
11. Tidslinje: Viktige hendingar
Den andre verdskrigen, som varte frå september 1939 til april 1945, var resultatet av ein kombinasjon av komplekse og samanvevde årsaker som involverte heile verda. For å forstå desse årsakene, er det nødvendig å sjå på dei ulike faktorane som bidrog til denne katastrofale konflikta.
Tyskland bar ei tung bør etter den første verdskrigen. Fredsvilkåra som vart pålagt i Versaillestraktaten var svært strenge. Tyskland mista alle koloniane sine, fekk ei enorm krigsgjeld, og vart pålagt strenge militære restriksjonar. Dette skapte ei kjensle av audmjuking og bitterheit blant det tyske folket. Det var i dette klimaet av misnøye at Adolf Hitler steig fram og fekk stor støtte. Han lova ikkje berre oppreising, men også å rette opp igjen Tyskland som ei respektert stormakt.
I perioda etter den første verdskrigen var det ei tydeleg rivalisering mellom dei store europeiske maktene. Storbritannia, som var ein av sigerherrane frå første verdskrigen, var mest oppteken av å verne om sitt eige imperium, medan Frankrike såg på Tyskland som ein fiende og ein trussel. Samtidig var det ei utbreidd frykt for kommunismen og Stalin i Sovjetunionen, noko som bidrog til ei generell kjensle av usikkerheit og uro i Europa.
Ideen om ein sterk nasjonalstat under leiing av ein autoritær leiar fann gjenklang i det krigsherja Europa. I Italia tok Benito Mussolini makta og etablerte eit fascistisk regime i 1922. I Tyskland kom Hitler til makta i 1933 og innførte raskt det nazistiske diktaturet sitt. Spania opplevde ein brutal borgarkrig som enda med Francisco Franco si overtaking. Desse regima delte ei felles frykt for kommunismen og representerte eit brot med dei demokratiske tradisjonane i Europa.
Både Italia og Tyskland hadde ambisjonar om å ekspandere sine territorium. Mussolini sin invasjon av Etiopia og alliansen mellom Italia og Tyskland, og dessutan Tysklands pakt med Japan, førte til danninga av aksemaktene. Desse landa vart sett på som ein trussel av både Frankrike og Storbritannia.
Hitler, som vart utnemnd til rikskanslar i januar 1933, endra snart Tyskland til ein eittpartistat. Han utførte eit statskupp, samla makta si og byrja å utfordre Versaillestraktaten ved å starte militær opprusting og territoriale krav.
Nürnberglovene, vedtekne 15. september 1935, var ein serie antisemittiske lover som gjorde nazistisk ideologi til del av tysk lovverk. Desse omfatta tre hovudlover: loven om beskyttelse av tysk blod og ære, riksborgerloven, og riksflaggloven. Loven om beskyttelse av tysk blod og ære forbaud ekteskap og utenomekteskapelig sex mellom jødar og ikkje-jødiske tyskarar. Brudd på denne loven vart straffa med fengsel, og loven sette òg grenser for jøders rettigheter til å ansette og heise det tyske flagget. Riksborgerloven skilte mellom «riksborgere», som hadde fulle politiske rettigheter, og andre med tysk statstilhørighet. Kun personar av tysk eller beslekta blod kunne være riksborgere, og jødar vart utelukka frå offentlige stillinger og mista stemmeretten. Loven vart stramma til over tid, blant anna mista jødiske legar og advokatar lisensane sine, og tyske jøder i utlandet mista sin statstilhørighet og eigendomar til den tyske staten ved deportasjon. Riksflaggloven innførte hakekorsflagget som Tysklands nasjonale flagg.
Tysklands aggressive politikk, spesielt invasjonen av Polen i september 1939, førte til at Storbritannia og Frankrike erklærte krig mot Tyskland. Dette markerte den offisielle starten på den andre verdskrigen. Tyskland hadde også inngått ein ikkje-angrepspakt med Sovjetunionen, noko som gav dei fridomar til å invadere austeuropeiske land.
Krigen utvida seg raskt og involverte fleire nasjonar. Nazi-Tyskland okkuperte store delar av Europa før dei allierte landa, med støtte frå USA, som kom med i krigen etter Japans angrep på Pearl Harbor i desember 1941, byrja å ta tilbake kontrollen. Vendepunktet til krigen kom med slaget om Stalingrad, der den tyske hæren leid eit avgjerande nederlag. Dette, saman med dei allierte sin suksess på vestfronten, førte til at Tyskland til slutt kapitulerte i mai 1945. Japan ga opp kampen mot amerikanarane seinare i 1945 då dei fyrste atombombene vart brukt mot byane Hiroshima og Nagasaki.
Parallelt med den militære konflikten gjennomførte nazistane ein systematisk forfølgings- og utryddingspolitikk mot jødar og andre grupper, kjend som Holocaust. Denne forfølginga førte til døden for millionar av menneske og er ein av dei mørkaste kapitla i menneskeheita si historie.
5 SPØRSMÅL
Holocaust
Læringsmål
1. Definisjon og omfang
2. Målgrupper for forfølging
3. Ideologisk bakgrunn
4. Endeleg løysing
5. Konsentrasjonsleirar
6. Forhold og overgrep i leirane
7. Transport til leirane
8. Seleksjonsprosess og massedrap
9. Etterverknader og historisk betydning
Holocaust, eit mørkt kapittel i mennesket si historie, er eit vitnesbyrd om kor grufullt og destruktivt menneske kan vere mot kvarandre. Under den andre verdskrigen, frå 1939 til 1945, utførte det nazistiske Tyskland eit folkemord som tok livet av minst seks millionar jødar, samt millionar av andre uskuldige menneske, inkludert sigøynarar, homofile, menneske med funksjonsnedsetjingar, Jehovas vitne, sovjetiske krigsfangar og politiske motstandarar.
Nazistane, leidde av Adolf Hitler, følgde ein ideologi som rangerte menneske etter rase. Dei såg på seg sjølv som ein overlegen arisk rase og ansåg jødar og andre grupper som underordna, til og med farlege. Denne farlege ideologien førte til at dei systematisk forfølgde og myrda millionar av menneske i det dei kalla "den endelege løysinga" til det jødiske spørsmålet.
Konsentrasjonsleirar, som Auschwitz, står i dag som kraftige symbol på denne grusomme perioda. Auschwitz, ein av dei største og mest berykta leirane, fungerte både som arbeids- og utryddingsleir. Her blei fangar utsette for umenneskelege lidelsar, inkludert brutale medisinske eksperiment, og mange vart drept i gasskammer. Zyklon B, eit cyanidbasert pesticid, vart brukt for å massemyrde fangane. Fangar som overlevde den innleiande seleksjonen vart tvungne til hardt arbeid under umenneskelege forhold.
Transporten til leirane var i seg sjølv ei prøving. Menneske vart stua saman i kuvogner, ofte utan mat, vatn eller sanitære forhold. Mange døydde før dei nådde fram til leirane. Med ein gong vart nyankomne fangar raskt skilt frå sine kjære og sendt anten til arbeid eller til døden i gasskammera.
Den grusomme realiteten av Holocaust er ikkje berre talt av dei døde, men også dei ufattelege lidingane som overlevande og etterkommarar må bere. Det står som ein kontinuerleg påminning om behovet for å bekjempe hat og intoleranse for å sikre at ei slik tragedie aldri gjentek seg. Holocaust er ikkje berre eit historisk faktum, men også ein viktig del av kollektivt minne, som underviser oss i verdien av menneskerettar og verdigheita til kvart enkelt menneske.
5 SPØRSMÅL
Noreg under den andre verdskrigen
Læringsmål
1. Nøytralitetspolitikk og tysk interesse
2. Den tyske invasjonen 9. april 1940
3. Quisling og nazistisk styring
4. Nordmenn sine haldningar til okkupasjonen
5. Motstandskampen
6. Jødisk befolkning under okkupasjonen
7. Norsk medverknad
8. Etterkrigstid og oppgjer
9. Samanfatta om krigen i Noreg
Noreg under den andre verdskrigen var prega av mange hendingar og avgjerande val. Før okkupasjonen i 1940, hadde Noreg ein lang tradisjon for nøytralitet, men denne vart broten då Tyskland overraskande invaderte landet. Det strategiske valet Tyskland gjorde ved å okkupere Noreg, var motivert av den geografiske plasseringa og tilgongen på ressursar, som var viktige i den større konflikta i Europa.
Vidkun Quisling, leiar av det nasjonalsosialistiske partiet Nasjonal Samling, spelte ei kontroversiell rolle. Han hadde hemmelege samtalar med Hitler og prøvde å posisjonere seg sjølv og partiet sitt for makt. Men mangelen hans på brei politisk støtte førte til at mange ikkje tok han og hans parti på alvor før det var for seint.
Den 9. april 1940, okkuperte Tyskland Noreg. Denne okkupasjonen førte til dramatiske endringar i det norske samfunnet. Kong Haakon 7. og den norske regjeringa valde å ikkje kapitulere til tyskarane. Dei flykta først nordover i landet, før dei til slutt drog til Storbritannia. Derifrå leia kongen og regjeringa den norske motstandskampen, med Kong Haakon som eit sterkt symbol på nasjonal motstand og sjølvstende.
Under okkupasjonen vart Vidkun Quisling utnemnd til ministerpresident av tyskarane, men han hadde lite reell makt. Han var ikkje populær blant folket, og mange såg på han som ein forrædar. Etter krigen vart han avretta for landssvik, eit teikn på alvoret i hans handlingar og forræderiet mot Noreg.
Haldningane blant nordmenn var komplekse. Medan eit stort fleirtal var imot okkupasjonen, tilpassa mange seg til dei nye forholda for å overleve. Nokre samarbeidde med tyskarane, anten grunna ideologisk semje eller for å sikre seg personlege fordelar. Det var også dei som aktivt ønskte tyskarane velkomne, anten grunna sympati med nazistisk ideologi eller for å tene på den nye situasjonen.
Motstandskampen mot okkupasjonen tok mange former. Den mest kjende er kanskje Milorg, den militære motstandsorganisasjonen som organiserte sabotasjeaksjonar og anna væpna motstand. Sivorg, den sivile motstandsorganisasjonen, involverte vanlege menn og kvinner i ulike former for ikkje-væpna motstand, som spreiing av informasjon og hjelp til flyktningar.
Jødiske nordmenn vart særskilt hardt ramma av okkupasjonen. Dei vart fråtekne sine rettar, eigedommar og måtte lide under stadig strengare restriksjonar. I 1942 og 1943 vart hundrevis av norske jødar arresterte og deporterte til konsentrasjonsleirar. Desse aksjonane blei i stor grad utførte av norske politimenn, som ofte var under direkte kommando frå det tyske tryggingspolitiet. Mange nordmenn, inkludert politimenn og vanlege borgarar, var involverte i desse handlingane, ofte under press eller frå frykt for represaliar frå okkupasjonsmakta.
Etter krigen heldt nokre fram antisemittiske haldningar i Noreg. Mange jødar som vende tilbake, oppdaga at deira heimar og eigedommar var teke over av andre. Erstatningsprosessane og rettferdiggjeringa av det som hadde skjedd, tok lang tid. Først i 1998 kom ei formell unnskyldning og oppreising til overlevande jødar og deira etterlatne frå den norske regjeringa.
5 SPØRSMÅL
Slutten på den andre verdskrigen
Læringsmål
1. Slutten på andre verdskrigen
2. Frigjeringa av konsentrasjonsleirane
3. Dei kvite bussane
4. Tyskland etter kapitulasjonen
5. Nürnbergprosessen
6. Denazifiseringa av Tyskland
7. Etterverknadene av krigen
Slutten på den andre verdskrigen i 1945 markerte ei dramatisk vending i verdshistoria. Etter år med blodig konflikt klarte dei allierte å bryte gjennom tyske forsvar og krysse grensa til Tyskland. Dette, saman med Sovjetunionen sitt press på austfronten, førte til at Nazi-Tyskland kollapsa. Den tyske leiar Adolf Hitler såg ingen utveg og tok sitt eige liv den 30. april 1945. Kort tid etter, den 8. mai, kapitulerte Tyskland, og 2. verdskrigen i Europa var over. Noreg, etter fem år under tysk okkupasjon, feira si frigjering med jubel i gatene.
I Asia var krigen derimot ikkje over. Japan heldt fram kampen til USA slapp atombomber over Hiroshima og Nagasaki i august 1945. Desse øydeleggjande angrepa førte til at Japan kapitulerte den 15. august, og markerte ein grufull slutt på eit seks år langt globalt mareritt.
Eit anna mørkt kapittel som vart avslutta med krigen var nazistene sine konsentrasjonsleirar. Mot slutten av krigen prøvde nazistene å skjule sine brotsverk ved å tømme leirane og øydeleggje spor, som resulterte i dei dødelege dødsmarsjane. Men då dei allierte styrkane frigjorde leirane, vart dei møtt med grufulle syn av likhaugar, utmagra fangar og redselsfulle forhold. Bileta og historiene som kom fram, sjokkerte heile verda.
Ein viktig redningsaksjon var dei kvite bussane, organisert av det svenske Røde Kors, som redda om lag 15 000 skandinaviske fangar frå konsentrasjonsleirane. Men denne innsatsen har også vorte kritisert for både å ha prioritert skandinavar over jødiske fangar og for å ha hjelpt tyskarane med transport av andre fangar.
Etter krigen stod Tyskland overfor store utfordringar. Landet var i ruinar, og det var naudsynleg med gjenoppbygging og rettsoppgjer. Nürnbergprosessen, der leiande nazistar vart stilt for retten, var eit sentralt steg i å stille dei ansvarlege til ansvar. Men behandlinga av vanlege tyskarar, som hadde levd under naziregimet, var meir kompleks. Mange var ikkje nazistar og hadde berre forsøkt å overleve under vanskelege forhold.
Denazifiseringa var prosessen der nazistane si påverknad skulle fjernast frå tysk samfunn og politikk. I dei fire okkupasjonssonene, kontrollert av USA, Sovjetunionen, Storbritannia og Frankrike, vart dette gjennomført på ulike måtar. I Sovjetunionens sone vart mange tidlegare nazistar fengsla, medan i dei vestlege sonene var fokuset meir på økonomisk gjenoppbygging og politisk stabilisering.
Til slutt endra krigen den geopolitiske balansen i verda. USA stod fram som ei dominerande makt, medan Sovjetunionen styrkja posisjon sin som ei annan supermakt. Dette la grunnlaget for den kalde krigen, ei lang periode med spenning og rivalisering mellom dei to supermaktene. For Storbritannia og Frankrike markerte krigens slutt starten på ein nedgang i deira kolonimakter, og ein overgang til ein ny verdensorden dominert av dei to nye supermaktene.
5 SPØRSMÅL
Etterkrigstida
Læringsmål
1. Feiringa av fridommen i Noreg (8. mai 1945)
2. Opprettinga av dei foreina nasjonane (FN)
3. Teknologiske framsteg
4. Den europeiske kol- og stålunionen
5. Aukande motsetnader mellom USA og Sovjetunionen
6. Winston Churchill sitt «jernteppe»
7. Konskvensane
Etterkrigstida markerte ei tid med store endringar og framsteg, både i Noreg og internasjonalt. 8. mai 1945, dagen då Noreg vart fritt etter fem år med okkupasjon, var fylt av glede og håp. Folk feira i gatene, fylte av ei blanding av lette og forventningar om ei betre framtid.
Einar Gerhardsen, ein sentral figur i norsk politikk, snakka om samarbeid og fred, noko som gjenspeglar tidsånda etter krigen. Noreg, som andre land, såg framover mot ei tid med fred og gjenoppbygging.
Opprettinga av "Dei foreina nasjonane" (FN) i 1945 var eit svar på behovet for ein sterkare internasjonal organisasjon som kunne fremje fred og forhindre nye verdskrigar. Folkeforbundet, som vart oppretta etter den første verdskrigen, hadde ikkje klart å stoppe utbrotet av den andre verdskrigen, så FN vart sett på som eit viktig steg for å sikre global stabilitet.
Etter krigen skjedde det også store teknologiske framsteg. Øydeleggingane under krigen hadde skapt eit behov for nye løysingar. Teknologiar utvikla for krigsføring, som avanserte fly og datamaskiner, vart no brukt til fredelege føremål, som industriell og medisinsk innovasjon.
I Europa bidrog "Den europeiske kol- og stålunionen", etablert i 1952, til økonomisk vekst og politisk stabilitet. Ved å samle ressursane for kol og stål, dei viktigaste ingrediensane i våpenproduksjon, i eit fellesskap, sikra dei at ingen land kunne ruste opp til krig utan at andre blei merksame. Dette fellesskapet var eit tidleg steg mot det som seinare vart Den europeiske unionen (EU), og hjalp til med å sikre fred i Europa.
Men etter krigen voks også spenningane mellom USA og Sovjetunionen. Dei hadde kjempa saman mot aksemaktene, men etter krigen forsvann denne felles fienden. Europa vart delt, med Sovjetunionen som kontrollerte austlege delar, inkludert Aust-Tyskland og Aust-Berlin, medan USA og deira allierte kontrollerte vestlege delar. Dette markerte starten på den kalde krigen, ein periode med høg spenning og rivalisering mellom dei to supermaktene, men utan direkte militær konflikt mellom dei, derav namnet "kald" krig.
Winston Churchill sitt uttrykk «jernteppe» refererer til den delinga av Europa som skilde dei kommunistiske landa i aust, under Sovjetunionen si innflyting, frå dei demokratiske landa i vest. Dette "teppet" symboliserte ikkje berre ein fysisk, men også ein ideologisk skilnad mellom aust og vest.
5 SPØRSMÅL
Den kalde krigen
Læringsmål
1. Bakgrunn
2. Marshall-hjelpa og Jernteppet
3. Militære alliansar
4. Kjernefysiske spenningar og Cuba-krisa
5. Proxykrigar
6. Sovjetunionen sine utfordringar og Gorbatsjov sine reformar
7. Avslutninga på den kalde krigen
8. Etterverknader
9. Viktige hendingar
10. Viktige årsaker
Den kalde krigen er ein periode i etterkrigstida som var prega av politisk og militær spenning mellom dei to supermaktene USA og Sovjetunionen. Denne perioden varte frå slutten av andre verdskrigen i 1945 til tidleg på 1990-talet. Krigen blir kalla "kald" fordi det aldri var direkte militær konfrontasjon mellom dei to supermaktene, men dei var involvert i mange indirekte konfliktar rundt om i verda.
Konflikten mellom USA og Sovjetunionen var djupt rotfesta i ideologiske skilnader. USA stod for kapitalisme og demokrati, medan Sovjetunionen fremja kommunisme og eit totalitært regime. Denne grunnleggjande skilnaden førte til mistillit og fiendskap, og begge sider prøvde å utvide si innflyting globalt.
Etter andre verdskrigen var Europa øydelagt og trong hjelp til gjenoppbygging. USA introduserte Marshall-hjelpa, som var økonomisk støtte til dei krigsherja europeiske landa. Sovjetunionen, på si side, nekta å ta imot slik hjelp og hindra også dei austeuropeiske landa i å akseptere den. Dette førte til ytterlegare spenningar og ein deling av Europa, symbolisert ved Winston Churchills berømte uttrykk om eit "jernteppe" som hadde senka seg over kontinentet.
Spenningane auka vidare med opprettinga av militære alliansar som NATO og Warszawa-pakta. NATO var ein forsvarsallianse leia av USA og inkluderte fleire vestlege land, medan Warszawa-pakta var ein allianse mellom Sovjetunionen og kommunistiske land i Aust-Europa. Desse alliansane var eit tydeleg teikn på den aukande militære og politiske spenninga mellom aust og vest.
Ein av dei mest dramatiske episodane under den kalde krigen var Cuba-krisa i 1962. Sovjetunionen hadde utplassert kjernefysiske rakettar på Cuba, som kunne nå USA. Dette førte til ein intens konfrontasjon mellom USA og Sovjetunionen, og mange frykta at det kunne leie til ein kjernefysisk krig. Til slutt vart krisa løyst gjennom diplomati, der Sovjetunionen fjerna rakettane i bytte mot at USA lova å ikkje invadere Cuba og i hemmelegheit fjerne sine rakettar frå Tyrkia.
Under den kalde krigen engasjerte USA og Sovjetunionen seg også i indirekte konfliktar i Korea og Vietnam, der dei støtta motsette sider. Disse krigane førte til store menneskelege og økonomiske tap.
På 1980-talet starta Sovjetunionen å oppleve økonomiske og politiske utfordringar. I 1985 kom Mikhail Gorbatsjov til makta og introduserte reformar som glasnost (openheit) og perestrojka (omstrukturering). Desse reformene førte til meir ytringsfridom og politiske endringar, men også til aukande uro og nasjonalistiske rørsler innanfor Sovjetunionen.
Desse endringane i Sovjetunionen og global politikk førte til at den kalde krigen gradvis tok slutt. I 1989 falt Berlinmuren, eit symbol på delinga mellom aust og vest. I 1991 vart Sovjetunionen offisielt oppløyst, og mange av dei tidlegare sovjetrepublikkane erklærte seg sjølvstendige. Dette markerte slutten på den kalde krigen og starten på ein ny æra i internasjonal politikk.
5 SPØRSMÅL
Nynazisme
Læringsmål
1. Hat-retorikk i Europa
2. Diskusjonar om flyktningpolitikk
3. Økonomiske skilnader i Europa
4. Hat og rasisme basert på fordommar
5. Holocaust som døme
6. Fornekting og historieforfalsking
7. Revisjonisme i historieforståing
8. Vegen framover
Hat-retorikken som framleis finst i Europa er eit alvorleg og komplekst tema. Det er oppsiktsvekkjande at ordet "jøde" fortsatt blir brukt som skjellsord i norske skulegardar, trass i den omfattande kunnskapen om jødeutryddingane under den andre verdskrigen. Dette kastar lys over kor djupt forankra fordommar og hat kan vere i samfunnet.
Denne problemstillinga er ikkje avgrensa til Noreg, men er eit europeisk fenomen. Minoritetar, innvandrarar, og flyktningar blir ofte mål for slik hat-retorikk. Diskusjonar om flyktningpolitikk, særleg om det er betre å hjelpe flyktningar i nærområda deira eller å ta imot fleire flyktningar, blir hissige og polariserande. I det nye, fleirkulturelle Europa ser vi at økonomiske skilnader aukar, og dette skaper konfliktar som høgre-ekstreme parti utnyttar.
Hat og rasisme er djupt rotfesta i mytar og fordommar, noko som gjer det essensielt å kunne skilje mellom sakleg og sann kunnskap og det som ikkje er det. Ord kan leie til handling, og dei haldningane vi uttrykkjer, kan ha negativ påverknad på andre. Respekt for alle menneske, uavhengig av religion eller etnisk tilknyting, er grunnleggjande for eit inkluderande samfunn.
Holocaust, det grundigaste dokumenterte folkemordet i historia, er eit sentralt eksempel på kva hat kan føre til. Likevel finst det dei som nektar for Holocaust, noko som er grundig tilbakevist gjennom omfattande dokumentasjon, vitneutsegn, og fysiske bevis som konsentrasjonsleirane.
Det er viktig å vere kjeldekritisk, særleg når ein studerer hendingar som den andre verdskrigen, for å unngå konspirasjonsteoriar og historieforfalsking. Historisk revisjonisme handlar om å tolke hendingar annleis basert på ny informasjon og bevis, ikkje å fornekte at dei har skjedd. I denne samanhengen kan dei som fornektar Holocaust ikkje kallast revisjonistar, sidan dei ignorerer etablerte fakta og bevis.
Samfunnet vårt treng ein kontinuerleg dialog og utdanning for å bekjempe fordommar og byggje ei meir tolerant og inkluderande framtid.
5 SPØRSMÅL