Lyd
Definisjonen på lyd
Læringsmål
1. Lyd er definert som hurtige endringar i det statiske trykket i lufta.
2. Variasjonar i lufttrykk.
3. Frekvensen av trykkendringane er målt i Hertz (Hz).
4. Lyd er ikkje avgrensa til berre å reise gjennom lufta.
5. Farta til lyd.
6. Amplitude er eit mål på lydstyrken.
7. Målinga av lyd
8. Eit miljø som er heilt stille.
200Hz
400Hz
600Hz
Lyd er definert som hurtige endringar i det statiske trykket i lufta. Dette vil seie at når noko skapar vibrasjonar i lufta, vil dette skape endringar i trykket. Dette er kva vi kallar lyd. Variasjonar i lufttrykk kan oppfattast av mennesket 20 - 20 000 gonger i sekundet.
Frekvensen av trykkendringane er målt i Hertz (Hz). Til dømes, om det er ei trykkendring som skjer 50 gonger pr. sekund, vil vi seie at frekvensen er 50 Hz.
Lyd er ikkje avgrensa til berre å reise gjennom lufta, men kan også flytte seg gjennom fleire andre typar materiale. Farten til lyden gjennom luft under normale tilhøve ved overflata til havet er omlag 334 meter pr. sekund.
Amplitude er eit mål på lydstyrken og beskriv kor store svingingane i trykket er. Større svingningar tilsvarar høgare lydvolum.
Målinga av forskjellen mellom ulike lydtrykk er oppgitt i ei eining kalla decibel (db). Normal daglegtale på ein meters avstand ligg på om lag 60 dB.
Eit miljø som er heilt stille, utan noka form for lyd, er sjeldan og finst berre i særskilde rom som blir kalla "anekoiske rom". Desse romma er konstruerte for å absorbere all lyd og reflektera så lite som mogeleg. Det er i slike rom at forskarar kan utføre nøyaktige målingar av lyd utan forstyrringar.
5 SPØRSMÅL
Lyd i rom
Læringsmål
1. Akustikk
2. Refleksjon
3. Resonans
4. Etterklangstid
5. Bruk av akustikk i design
Lite akustikk
Medium akustikk
Mye akustikk
Akustikk er vitskapen om lyd. Den fokuserer på korleis lydar vert produsert, spreidd og motteke. Om du nokon gong har merka at lyden høyrest annleis ut i ein tom hall samanlikna med eit møblert rom, har du opplevd påverknaden av romakustikk. Akustikken i eit rom kan endre korleis lydar høyrest ut på grunn av fenomen som refleksjon, resonans og etterklangstid.
Refleksjon av lyd er prosessen der lydbølgjer treff ei overflate og vert sendt tilbake i staden for å bli absorbert. Dette er det same som skjer når lys treff ein spegel. Om overflata er hard, som betong eller glatt, vil meisteparten av lyden bli reflektert. Om overflata derimot er mjuk, som eit teppe eller skum, vil ein del av lyden bli absorbert. Refleksjonar av lyd kan skape ekko, der lyden høyrest ut som om han blir gjenteken, eller gi inntrykk av at lyden kjem frå fleire retningar.
Resonans er når eit objekt eller eit medium vibrerar i takt med eit ytre stimuli. Eit godt døme på resonans er svingningane i eit musikkinstrument. Når ein gitarstreng blir spelt på, skaper den ei svinging som blir overført til lufta rundt, og vi høyrer det som lyd. Resonans kan forsterke lyden og gje han ein særskilt klang.
Etterklangstid, ofte kalla reverb, beskriv kor lenge lyden held fram i eit rom etter at den opprinnelege lydkjelda har slutta å produsere lyd. Det kan skape ein kjensle av rom og djupn i lyden. I eit stort rom som ein konsertsal, kan etterklangstida vere lang, noko som kan gi musikken ein rik og full klang. I eit lite rom med mykje absorberande materialar som tepper og møblar, kan etterklangtida vere kort.
Samspelet mellom refleksjon, resonans og etterklangstid formar akustikken i eit rom, og kan i stor grad påverke korleis vi opplever lyden. Arkitektar og akustikkonsulentar bruker denne kunnskapen for å designe rom med god lydkvalitet, anten det er i ein konsertsal, eit klasserom, eit kontor, eller heime i stova.
5 SPØRSMÅL
Harmonisk spekter
Læringsmål
1. Sinustone
2. Harmonisk spekter
3. Klangfarge
4. Envelope
5. Konseptet lyd
Sinustone
Gitar
Piano
For å forstå kva eit harmonisk spekter er, må vi først forstå grunnleggande konsept om lyd og musikk. Når vi høyrer ein tone, høyrer vi i realiteten ein vibrasjon i lufta, ein svinging som har ei viss frekvens. Denne frekvensen er det som bestemmer kva tonehøgd vi oppfattar.
Ein "sinustone" er ein spesiell type tone som består av berre ein jamn frekvens. Tenk deg eit strenginstrument som ein gitar, og tenk deg at du kan spele ein tone på den som ikkje har noko anna lyd i seg enn den eine, reine frekvensen. Det er ein sinustone.
Likevel, når du faktisk spelar ein tone på ein gitar, vil du merke at det er noko meir der. Du høyrer ikkje berre den eine frekvensen, du høyrer også ein blanding av mange andre frekvensar som kling samtidig. Desse ekstra frekvensane er harmoniske med hovudtonen, det vil seie at dei er heile (doble) gonger av grunnfrekvensen.
Denne blandinga av tonar er det som gjer at ulike instrument lyder ulikt, sjølv når dei spelar same tone. Det er fordi kvart instrument produserer ei unik blanding av desse harmoniske tonane, som vi kallar instrumentet sitt "harmoniske spekter" eller klangfarge. Eit piano sin klangfarge vil vere ulikt frå ein gitar sin klangfarge, sjølv om dei spelar same tone, fordi dei produserer ulike harmoniske spekter.
I tillegg kan klangfargen til eit instrument endre seg over tid. Dette kan skje av ulike grunnar, som til dømes om ein streng på ein gitar blir sliten eller gamal, eller om ein musikar spelar eit blåseinstrument på ein spesiell måte. Når vi snakkar om endringar i klangfarge over tid, bruker vi omgrepet "envelope". Envelope beskriv korleis klangfargen til ein tone endrar seg frå det augneblinken han startar, gjennom det punktet han når høgdepunktet sitt, til han til slutt stoppar opp.
Å forstå det harmoniske spekteret og korleis det bidreg til den unike klangen av kvart instrument er avgjerande for musikarar, lydteknikarar, og alle som er interesserte i musikk og lyd.
5 SPØRSMÅL
Mennesket og lyd
Læringsmål
1. Menneskeleg hørsel
2. Det menneskelege øyret
Tinnitus
Mennesket opplever lyd gjennom høyrselen. Med alderen vert høyrselen til dei fleste reduserte, og ein mistar gradvis evna til å oppfatte dei høgaste frekvensane. Smertegrensa for lyd ligg på omlag 100 desibel (db). Vedvarande eksponering for høgt lydtrykk kan skadde høyrselen.
Menneskehørselen er ikkje like god på alle frekvensområde. Vi høyrer best i området mellom 1000 og 2000 Hz. Det er òg her vi har den sterkaste evna til å oppfatte klanglege detaljar og skilje mellom ulike frekvensar, særleg ved eit lydtrykk på rundt 80 db.
Lydar som er komprimerte, slik som .mp3-filer, kan vere meir skadelege for hørselen enn høge, ukomprimerte lydar. I utviklinga av lydkomprimeringsformat som .mp3 vert områda i lyden som vi ikkje høyrer såg godt, komprimert sterkare. Denne innsikta er viktig for å minimere potensiell skade på øyret.
Det menneskelege øyret fungerer på ein ganske kompleks måte. Det ytre øyret fangar opp lyden og leier han inn til det indre øyret. Her vert trykkendringane i lufta overført til det indre øyret via ulike delar som trommehinne, hammar, ambolt og stigbøyel.
Desse trykkbølgjene forplantar seg såg gjennom sniglehuset, eit omlag 5 cm langt røyr fylt med væske. Inni dette røyret sit det tett med små hår, som registrerer trykkbølgjene. Når desse håra svingar, triggast det nevronar som sender meldingar til hjerna om kva for innkommande "data" som er registrert.
Skadar på desse håra kan føre til tinnitus, ein tilstand prega av ein konstant støy eller ringelyd. Denne støyen er skapt av dei øydelagde håra i sniglehuset, og kan vere særs plagsam for dei som opplever det.
5 SPØRSMÅL
Opplevinga av lyd
Læringsmål
1. Eigen smak
4. Ver open for ulike typar musikk
Musikk er ein universell språk, noko som bind oss saman, uavhengig av kven vi er og kvar vi kjem frå. Men korleis opplever vi eigentleg musikk? Og kvifor blir vi påverka av han på så mange ulike måtar?
Først og fremst, er det viktig å merke seg at det er vår eigen smak som avgjer om vi likar den musikken vi høyrer på. Kva er det som påverkar denne smaken? Eit viktig element er sjølvsagt kva vi har høyrt på av musikk tidlegare. Frå den første gongen vi høyrer ein melodi som små barn, til dei ulike musikkfasane vi går gjennom i løpet av livet, påverkar alt dette musikksmaken vår.
Men det er meir enn berre det vi har høyrt som spelar inn. Forsking har vist at lydimpulsar vi høyrer før vi blir fødde, spesielt i dei siste månadane i mors liv, kan ha ein effekt på musikksmaken vår. Viss du har ein bror eller ei søster som spelte høg musikk når du var i mors liv, kan dette ha påverka deg!
Vidare, kan musikksmaken til vennene våre òg påverke vår eigen smak. Vi lærer frå kvarandre, vi deler musikk og oppdagar nye sjangrar og artistar saman. Ikkje minst, musikksmaken vår endrar seg med alderen. Det er ikkje uvanleg at vi opplever endringar i musikksmaken vår over tid, i takt med at vi veks, modnast og opplever nye ting i livet.
Kanskje ein av dei mest interessante aspekta ved musikk er korleis han kan endre seg med humøret og kjenslene våre. Ein kan lytte til ein bestemt song når ein er glad, og oppleve han på ein heilt annan måte enn når ein er lei seg. Musikken blir eit speilbilete av kjenslene våre, eit medium som lèt oss uttrykkje oss og omarbeide det vi kjenner på.
Musikk har òg evna til å vekkje assosiasjonar. Kanskje ein bestemd melodi minner deg om eit spesielt minne, eller kanskje han får deg til å tenkje på noko du aldri har tenkt på før. Musikken blir på denne måten ei bru mellom fortida, notida og frammtida, og gjev oss høve til å utforske minna, idear og tankar på ein heilt unik måte.
Når musikk uttrykkjer nærvær og utstråling, kan det skape positive opplevingar hos lyttaren. Men dette er ikkje noko som er sikkert for alle. For nokon, kan den mest kraftfulle musikken vere den som er stille og roleg, medan for andre kan den mest røranden musikken vere den som er høg og intens. Det er ingen rett eller gale svar her - det viktigaste er å vere open for ulike typar musikk, og prøve å utforske ulike sjangrar og stilar.
På mange måtar, er å lytte til musikk som å ete mat - det er best å ete variert! Akkurat som du ikkje vil ete det same til middag kvar dag, bør du ikkje høgre på den samen musikken heile tida. Utforsking av ulike typar musikk kan berike livet ditt og hjelpe deg å oppdage nye aspekt ved deg sjølv.
Så, korleis opplever vi musikk? Svaret på det spørsmålet er like mangfaldig som menneska som høyrer på musikk. Men ein ting er sikkert: musikk er ein mektig og verdifull del av livet vårt, ein som kan påverke oss på djupet, trøyste oss, løfte oss opp, og hjelpe oss å forstå verda omkring oss på nye og spennande måtar.
5 SPØRSMÅL
Partitur
Læringsmål
1. Kva er eit partitur?
2. Korleis fungerer eit partitur?
3. Korleis bruker ein komponist eit partitur?
4. Korleis bruker ein dirigent eit partitur?
5. Eit konkret døme: Beethoven sin 5. symfoni
Frå Beethoven sin 5. symfoni
Eit partitur er ein visuell representasjon av musikk, ofte nedskrive i form av notar eller andre grafiske symbol. Det er ei rettleiing, eller eit kart, for korleis musikkstykket skal framførast. På eit partitur finn ein informasjon om kva tonar som skal spelast, når dei skal spelast, og korleis dei skal spelast, saman med anna relevant informasjon, som tempo, dynamikk, og artikulasjon.
Om ein ser loddrett nedover eit partitur, vil ein sjå alle tonane som skal spelast samtidig. Dette er korleis akkordar og klangar oppstår. Horisontalt representert er musikken sin tidsakse, med kvar note eller symbol som indikerer ei bestemd tid i musikkstykket.
For ein komponist er partituret eit uvurderleg verktøy. Det gir dei høve til å sjå og høyre musikken i si heilheit, og dessutan å omarbeide og perfeksjonere kvar detalj. Gjennom partituret kan komponisten halde oversikta over det store bilete av musikkstykket, inkludert samanhengen mellom dei ulike stemmene eller instrumenta.
For ein dirigent er partituret ei rettleiing for korleis verkt skal øvast og framførast. Dirigenten brukar partituret til å forstå og formidle komponisten sine intensjonar til musikarane, og til å sikre at dei ulike delane av orkesteret spelar i harmoni med kvarandre.
Eit døme på eit partitur kan sjåast i Beethoven sin 5. symfoni. Her er det grafiske symbol som viser korleis musikken skal framførast. Desse symbola kan innehelde informasjon om alt frå tonar og rytme, til dynamikk og frasering. På denne måten blir musikken visualisert og tilgjengeleg for musikarar, slik at dei kan framføre verket slik komponisten har tenkt.
5 SPØRSMÅL
Ulike lydar
Læringsmål
1. Fri lyd
2. Signal
3. Musikk
Lydkollasj
Vi kan gruppere ulike typar lydar i nokre hovudkategoriar, avhengig av korleis dei oppstår og kva funksjon dei har. Her er nokre viktige lydkategoriar:
Fri lyd er lydar som oppstår utan mål og meining. Desse lydane er ofte resultatet av naturlege prosessar, som vind som bles gjennom trea, elva som renn eller regn som fell på bakken. Dei kan også kome frå menneskeskapte aktivitetar som ikkje har som hensikt å skape lyd, som til dømes lyden av maskiner på eit verksstad eller fottrinn i eit hus. Fri lyd har ikkje ein spesifikk bodskap eller meining, men dei skapar likevel ein kontekst eller atmosfære.
Signal er lydar som er skapt med overlegg. Dei skal formidle informasjon, og bodskapen dei bringer, er noko anna enn lyden sjølv. Døme på signal kan vere eit bilhorn, ei dørklokke, eller ein alarm. Desse lydane er designa for å formidle ei bestemd melding - som å varsle om fare, kalle på merksemd, eller indikere at noko har skjedd.
Musikk er ein særeigen form for lyd, som fyller mange behov hos oss. Vi kan danse, slappe av og nyte musikk. Vi kan også like eller mislike ulik musikk, men felles for all musikk er at han skal gi oss ein eller annan form for oppleving. Musikk er ei kunstform som brukar lyd som medium for å uttrykkje idear, følelsar, og stemningar. Den kan skape sterke emosjonelle responsar, stimulere fantasien, og hjelpe oss å forstå oss sjølve og verda rundt oss på nye måtar.
På denne måten kan vi gruppere lydar basert på korleis dei oppstår og kva rolle dei spelar i liva våre. Kvar av desse kategoriane har ulike funksjonar og betydningsnivå, og forståinga av dei kan hjelpe oss å betre forstå korleis vi opplever og tolkar verda rundt oss gjennom lyd.
5 SPØRSMÅL
Lydblanding
Læringsmål
1. Moderne musikk og komp
2. Samklang
3. Vekselspel
4. Rolledeling
5. Sound
6. Dynamikk
"Faded" av Alan Walker
I musikkverda er det å blande ulike lydar ein kunstform i seg sjølv. For å skape harmoni og djupn i musikk, blir det brukt ulike teknikkar som samklang, vekselsspel, rolledeling, sound, og dynamikk.
Moderne musikk, anten det er jazz, pop, rock, eller ein annan stil, består ofte av mange ulike instrument. Nokre gonger kan du høyre gitarar, trommer, bass, keyboard, og kanskje til og med blåseinstrument. Men eit viktig poeng er at desse instrumenta ikkje alltid har hovudrolla i lydbiletet. Denne støttande funksjonen blir ofte referert til som 'komp'.
Når ulike lydar kling samtidig, kallar vi det 'samklang'. Dette kan skape ei kraftig effekt i musikk, der ulike tonar lagar harmoni eller dissonans. Det er eit sentralt element i all musikk, frå enkle folkesongar til komplekse symfoniar.
'Vekselsspel' er ein annan viktig teknikk i musikken. Dette er når ulike lydar eller instrument skiftar på å ha hovudrolla. Til dømes, i eit orkester kan ei fløyte ha hovudmelodien ei stund, før ho går over til ein fiolin. Dette bidreg til å skape variasjon og interesse for musikken.
'Rolledeling' er når ein lyd eller eit instrument har hovudrolla, medan andre dannar ein bakgrunn eller 'kompet'. Til dømes, i eit rockeband, kan gitaristen spele hovudmelodien, medan trommeslagaren og bassisten lagar rytmen og 'kompet'.
'Sound' refererer til lyden eller klangen av musikken. Dette kan variere sterkt, avhengig av kva for instrument som er i bruk, korleis dei blir spelt, og korleis lydproduksjonen er. Til dømes, ein akustisk gitar har ein heilt annan 'sound' enn ein elektrisk gitar.
'Dynamikk' seier noko om tonestyrke eller intensitet på lyd eller musikk. Dette blir indikert med ulike teikn og symbol i musikknotasjon. Til dømes, i notane kan du sjå ord som 'piano' (stille) og 'forte' (sterk). Dette fortel musikaren kor sterkt eller svakt deira parti skal spelast.
Så, ved å bruke desse teknikkane, kan ein skape eit rikt og variert musikalsk landskap. Det er gjennom denne blandinga av ulike lydar, at vi får det fantastiske mangfaldet av musikk vi har i dag.
5 SPØRSMÅL
Form og verkemiddel
Læringsmål
1. Gjentaking
2. Kontrast
3. Symetri
Verkemiddel i "Sweet Home Alabama" av Lynyrd Skynyrd
"Yesterday" av The Beatles
Musikk er eit språk i seg sjølv, eit språk som kan uttrykkje kjensler og fortelje historier på ein måte som få andre former for kunst kan. Ein viktig del av dette språket er korleis ulike former og verkemiddel kan brukast for å forsterke bodskapen som musikken skal formidle. Her skal vi sjå nærmare på korleis dette kan gjerast gjennom bruk av gjentaking, kontrast og symetri.
Eitt av dei mest grunnleggjande verkemidla i musikk er gjentaking. Gjentaking kan skape ei forutsigbarheit som fangar lyttaren sin merksemd og gjer musikken meir tiltrekkjande. Når ein tone eller ein sekvens av tonar vert gjenteken på ein regelmessig måte, kallar vi dette for ein rytme. Rytmen er det pulserande hjartet i musikken, det som driv musikken framover og skapar ei fysisk tilknyting til lyttaren. Gjentaking av melodiar, rytmer eller akkordprogresjonar kan også hjelpe lyttaren å forstå og kjenne igjen musikken.
Kontrast er eit anna kraftig verkemiddel som kan brukast i musikk. Ved å introdusere noko heilt nytt eller noko som skil seg markant frå det som har vorte presentert tidlegare, kan ein skape ein kontrast som vekkjer interesse og skapar form. Dette kan t.d. gjerast ved å veksle mellom ulike delar i ein song, som ein intro (A), eit vers (B) og eit refreng (C). Desse ulike delane kan representera ulike stemningar eller tematikk, og ved å arrangere dei i ei bestemt rekkjefølgje kan ein skape ei dynamisk og interessant form. Til dømes kan forma til ein song vere A - B - B - C - B - D - C - C - E, der kvar bokstav representerer ein unik del av songen.
Symetri er eit tredje verkemiddel som kan brukast til å skape form i musikk. Dette kan gjerast ved at ulike delar av ein song følgjer eit bestemt mønster. Til dømes kan byrjinga og slutten av ein song vere like, eller ulike delar kan bli presentert i ei bestemt rekkjefølgje som vert gjenteke. Dette kan skape ei kjensle av balanse og heilskap, og kan også hjelpe lyttaren å forstå og hugse musikken.
Gjentaking, kontrast og symetri er berre nokre av dei mange verkemidla som komponistar og musikarar kan bruke til å skape musikk som rører ved oss, vekkje kjensler og fortelje historier. Ved å meistre og kombinere desse verkemidla kan ein skape musikk som ikkje berre er vakker å høyre på, men som også har djupne og meining.
5 SPØRSMÅL