Internett og digital lyd
Historia til lydmediet
Læringsmål
1. Notasjon av musikk
2. Speledåsene
3. Fonografen
4. Grammofonen
5. Forbetringar av grammofonen
6. Innføring av lyd- og kassettband
7. Oppfinninga av CD-PLATER
8. Overgangen til digitale filformat og datamaskiner
9. Strøyming av musikk
Det første lydopptaket
Musikk er noko som har fascinert oss i tusenvis av år. Før i tida var det vanleg å hugse musikken, eller skrive han ned med notar for å dokumentere musikken. Dette notesystemet, som vart utvikla i mellomalderen, var eit universelt språk som tillét komponistar å dele verk over tid og rom.
På 1700-talet tok sveitsarane steget vidare ved å lage speledåser. Desse var mekaniske boksar som spela av melodiar, ofte frå kjende komponistar som Mozart, Beethoven og Haydn. Desse speledåsene vart sett på som luksusartiklar og var ein populær måte å nyte musikk på.
I 1877 kom det ei stor endring då Thomas Alva Edison oppfann fonografen. Dette apparatet gjorde det for første gong mogleg å ta opp og spele av lyd. Først brukte han tinnfolie, men seinare bytte han til voksrullar, som forbetra både lydkvaliteten og opptakslengda.
Men det var Emile Berliner som i 1887 lanserte grammofonen, noko som vart det store gjennombrotet for lydopptak. I motsetnad til Edison sin fonograf, som brukte sylindriske rullar, brukte grammofonen flate plater. Dette mogleggjorde masseproduksjon av plater, noko som betydde at mange fleire komponistar kunne få musikken sin ut til folket.
Frå 1920 til 1980 vart grammofonen stadig forbetra, både når det gjaldt opptakslengd og lydkvalitet. Eitt av dei viktigaste framstega var LP-platene (Long Play), som kunne innehalde mykje meir musikk enn tidlegare plater.
Parallelt med utviklinga av grammofonen, frå 1950 til 1990, kom lydband og kassettband som eit alternativ. Desse banda gav folk fleire val for å lagre og dele musikk, inkludert opptak frå alle lydkjelder som radio. Dette opna opp for ein eksplosjon av amatørmusikk og nye musikkstilar.
På 1980-talet starta den digitale lydæraen med oppfinninga av CD-PLATER. Desse platene tilbaud høgare lydkvalitet og kunne spele 74 minutt lyd på ei lita plate. Dette førte til at CD-PLATENE raskt vart standard for musikkdistribusjon.
På 1990-talet vart datamaskiner og CD/DVD-spelarar meir utbreidd i heimane, noko som la til rette for digitalisering og komprimering av musikk til .mp3-format. Dette gjorde det mogleg å sende og laste ned musikk over internett, noko som radikalt endra korleis folk lyttar til musikk.
Frå 2009 og framover har strøyming av musikk vorte ein dominerande distribusjonsmetode. Med strøyming kan folk lytte til musikk utan å laste ned heile fila først. Dette har endra korleis vi konsumerer musikk, og har ført til vekst av plattformer som Spotify og Apple Music. Strøyming har også gjeve oss tilgang til eit enormt utval av musikk, med millionar av låtar tilgjengeleg på få sekund. Så sjølv om måten vi lyttar til musikk på har endra seg mykje over tid, er det tydeleg at musikk framleis er like viktig for oss som alltid.
5 SPØRSMÅL
Åndsverklova
Læringsmål
1. Åndsverkslova frå 1961
2. Verkshøgdekravet
3. Opphavspersonen
4. Ideelle rettar
5. Økonomisk einerett
6. Tidsuavgrensa ideelle rettar
Åndsverkslova, som vart innført i 1961, er eit viktig juridisk instrument som beskyttar rettane til opphavspersonar til sine skapte verk. Dette omfattar både å forby uautorisert kopiering og anna reproduksjon av verka, og dessutan å sørgje for at opphavspersonen sin autoritet og eigedomsrett over verket er respektert.
Eit viktig aspekt av lova er det som blir kalla "verkshøgdekravet". Dette kriteriet krev at eit verk for å bli anerkjend som eit åndsverk, må vere resultatet av ein sjølvstendig og personleg innsats frå opphavspersonen. Det er viktig å merke seg at det ikkje er sett nokon krav til den kunstnariske eller tekniske kvaliteten på verket, hovudsaka er at det representerer eit unikt og sjølvstendig bidrag frå opphavspersonen.
Opphavspersonen er han eller dei som har skapt verket. Det kan vere ein enkeltperson eller fleire personar som har samarbeida om å skape verket. Sjølv om verket er eigedomen til opphavspersonen, kan denne overføre eigedomsretten eller gi lisens til å bruke verket til andre, anten det er enkeltpersonar eller organisasjonar.
Åndsverkslova anerkjenner òg det som blir kalla ideelle rettar. Desse rettane gir opphavspersonen rett til å bli namngitt når verket blir brukt, og til å motsetje seg endringar av verket eller presentasjonar av verket på ein måte eller i ein kontekst som kan vere krenkande for opphavspersonen eller som misrespekterer det unike preget til verket.
Den økonomiske eineretten til opphavspersonen varer i levetida til opphavspersonen, pluss 70 år etter utløpet av det året opphavspersonen døydde. Ideelle rettar, på den andre sida, har inga tidsavgrensing og held fram med å gjelde også etter at den økonomiske vernetida har gått ut.
Lova gjev rom for nokre former for fri bruk, som er situasjonar der verket kan bli brukt utan samtykke frå opphavspersonen og utan at det skal betalast for bruken. Dette gjeld typisk i situasjonar der verket blir brukt privat, som til dømes kopiering for privat bruk. Men det er viktig å merke seg at denne retten ikkje gjeld dersom ein på ulovleg vis har skaffa seg originalverket.
5 SPØRSMÅL
Opphavrett
Læringsmål
1. Opphavsrett
2. Einerett
3. Forvaltningsorganisasjonar
4. Utfordringar
Opphavsrett er ein juridisk term som omhandlar rettar ein skapar har til åndsverk han eller ho har skapt. Opphavsretten gjev skaparen av eit verk einerett til å bestemme over bruken av verket og vern mot urettmessig bruk. Verk som kan omfattast av opphavsretten inkluderer, men er ikkje avgrensa til, litteratur, musikk, film, kunst, design og software.
Einerett er ei felles nemning for dei eksklusive økonomiske rettane som åndsverkslova gjev til den som skapar eit åndsverk. Dette kan vere retten til å kopiere verket, retten til å distribuere verket, retten til å framføre verket offentleg, og retten til å lage avleidde verk basert på det opphavlege verket.
Organisasjonar som GRAMO og TONO spelar ei viktig rolle i forvaltninga av opphavsretten. GRAMO fordeler vederlag til musikarar, artistar og plateprodusentar. Dei har over 10 000 norske medlemmar og pengane vert fordelt ut frå spelerapportar frå kringskastarane. Kvart enkelt medlem får betalt basert på bruken av dei innspelingane dei har bidrege på.
TONO på si side fordeler vederlag til komponistar, tekstforfattarar til musikkverk og musikkforlag. Midlane dei handterer kjem ikkje berre frå Noreg, men òg frå utlandet gjennom utvekslingsavtalar som TONO har med lignande organisasjonar i andre land.
Den teknologiske utviklinga og framveksten av nye digitale spreiingskanalar har medført store utfordringar for dei som skal representere og samla inn pengar for musikarar, komponistar og plateselskap. Nye former for distribusjon, som strøyming og nedlasting, har gjort det vanskelegare å halde oversikt over bruken av åndsverk og sikre at skaparane får den kompensasjonen dei har krav på. Det har ført til at forvaltningsorganisasjonane må tilpasse seg til det nye landskapet og utvikle nye metodar for å spore og samla inn vederlag for bruk av verk på nettet.
5 SPØRSMÅL
Analog og digital lyd
Læringsmål
1. Utviklinga av lydopptak
2. Musikken og internett
3. Digital lyd
4. Analog lyd
5. Digitalisering av lyd
7. MP3-lyd
Før i tida var ein nøydd til å gå på konsert, lytte til radioen, eller sjå på fjernsyn for å oppleve musikk. Men etter kvart som teknologien utvikla seg, fekk ein moglegheita til å lagre og gjenoppleve musikk når ein ville, gjennom lydopptak. I seinare tid har internett opna opp for ein heilt ny måte å spreie musikk på, og vi kan referere til dette som ein digital revolusjon.
For å forstå denne revolusjonen er det viktig å vite forskjellen mellom analog og digital lyd. Digital lyd er ein serie med tal (0 og 1) som representerer dei fysiske lydbølgjene. Denne lyden er det vi skaper og lagrar i digitale filer på datamaskinene våre. På den andre sida er analog lyd det vi faktisk høyrer. Det er vibrasjonane i lufta som øyrene våre oppfattar som lyd. For at vi skal kunne nytte digital lyd, må denne omformast tilbake til analog lyd, slik det skjer når vi spelar av lyd på ein CD-spelar, ein MP3-spelar og liknande.
Det finst mange metodar for å digitalisere lyd. Ei CD-PLATE brukar til dømes filformata ".aiff" eller ".wav". Desse formata er ukomprimerte, noko som betyr at dei tek relativt mykje plass (om lag 10MB per minutt), men dei har god lydkvalitet. CD-PLATER kom på marknaden i 1983.
Når det gjeld digital lyd, kan ein også komprimere lydfilene for å spare lagringsplass. Eit dataprogram som komprimerer ein lydfil vil leite etter like digitale talrekkjer. Desse kan gjenbrukast, noko som gjer datamengda mindre, og dermed blir lydfila mindre. Resultatet er det vi kjenner som ein MP3-fil.
MP3-lyd er også digital lyd, men denne lyden er komprimert. Det betyr i praksis at lydfilene tek mindre plass (om lag 1MB per minutt), men at lydkvaliteten også blir dårlegare alt etter kor mykje fila er komprimert. MP3-lyd vart oppfunnen i 1994, og vart svært populært etter 1998 fordi det eigna seg for eit relativt "tregt" internett. Mindre lydfiler er einklare å distribuere enn større lydfiler, noko som har bidrege til at dette formatet har vorte svært utbreidd.
5 SPØRSMÅL
Streaming av lyd
Læringsmål
1. Kva er strøyming av lyd?
2. Korleis har måten vi lyttar til musikk på endra seg?
3. Kva er ulempene med strøyming?
4. På kva einingar lyttar vi til musikk i dag?
5. Korleis har tilgjengelegheita til musikk endra seg?
Strøyming av lyd er ein teknologi som gjer det mogleg å lytte til lydinnhald som musikk eller podkastar over internett, utan å måtte laste ned store filer først. Strøyming av lyd har vore tilgjengeleg i fleire år, men det er først dei siste åra at det har vorte ein dominerande måte å nyte musikk på.
Før i tida, var musikk noko ein kjøpte i form av fysiske einingar som CD, kassettband, og for nokon entusiastar, vinylplater. I dag, er det færre og færre som kjøper musikk på denne måten. Likevel, er det framleis eit marknad for vinylplater, då nokon meiner at den analoge lyden gir ein betre lydoppleving.
Men i dag er det meir vanleg å bruke tenester som Spotify, Apple Music, og YouTube til å streame musikk. Desse plattformene gjer det mogleg å lytte til musikk når som helst og kor som helst, så lenge ein har tilgang til internett. Ulempene med strøyming kan vere at lydkvaliteten ikkje alltid er så god som på ei fysisk eining, og at det kan vere avbrot i form av reklame.
Teknologien bak strøyming fungerer slik at innhaldet blir levert i ei straum av data som vert tolka og spelt av samstundes som resten av datastraumen vert lasta ned. Dette gjer det mogleg å starte avspelinga nesten omgåande, i staden for å vente på at heile fila skal laste ned. I tillegg vert ikkje filene lagra på harddisken, noko som gjer at storleiken på filene ikkje vert noko problem. Dette gjer òg at strøymeteknologien er ein utmerkt måte å sende "live" innhald på internett.
I dag lyttar vi til musikk på mange ulike einingar. Dei vanlegaste er CD-spelarar, datamaskiner, iPods (eller andre mp3-spelarar), telefonar og til og med klokker. Mange av dei nyaste einingane har òg høve for direkte kjøp eller strøyming av musikk, noko som gjer digital musikk meir tilgjengeleg enn nokon gong før. Så sjølv om teknologien har endra seg, er kjernen i musikkopplevinga framleis den samen: å nyte god musikk.
5 SPØRSMÅL
Konsekvensar av kunstig intelligens
Læringsmål
1. Positive konsekvensar av AI i musikkomposisjon
2. Negative konsekvensar av AI i musikkomposisjon
Kunstig intelligens (AI) har gjennom dei siste åra vorte eit viktig verkty i mange sektorar, inkludert musikk. Med bruk av AI i musikkproduksjon og komposisjon kan det skapase nye melodiar, rytmar og songtekstar. Men denne teknologiske utviklinga fører med seg både positive og negative konsekvensar.
Når det gjeld dei positive sidene, kan AI gje artistar, komponistar og produsentar eit nytt og spanande verkty å eksperimentere med. AI kan, basert på komplekse algoritmar og store mengder data, skape musikk som er unik og ny. Dette kan utvide den kreative horisonten til musikkskaparar, og skape heilt nye former for musikalske uttrykk.
AI kan òg bidra til å demokratisere musikkproduksjon. Med AI-verkty som er lett tilgjengelege og enkle å bruke, kan folk utan formell musikkutdanning eller dyrt utstyr lage sine eigne songar. Dette kan potensielt auka mangfaldet i musikklandskapet, ved at fleire stemmer og perspektiv får uttrykkje seg.
På den andre sida har bruken av AI i musikkomposisjon også potensielle negative konsekvensar. Ein kan argumentere for at AI kan truge den menneskelege kreativiteten. Viss AI kan komponere musikk basert på matematiske algoritmar og dataanalyse, kva rolle har då komponisten? Dette kan i teorien føre til eit scenario der menneskelege musikarar og komponistar blir overflødige.
Vidare er det eit etisk spørsmål rundt bruken av AI i musikk. Er det rettferdig at ein AI, som ikkje har evne til å kjenne eller oppleve musikk på same måte som menneske, skal kunne produsere musikk? Musikken vi skaper og lyttar til er ofte djupt personleg og uttrykk for vår menneskeleg erfaring. Kan ein AI, utan desse erfaringane, skape musikk som har same verdi og betydning?
Det er òg eit spørsmål om opphavsrett. Kven har rettighetane til musikken som er skapt av ein AI? Er det den som har skapt og trena AI-en, eller er det AI-en sjølv? Dette er komplekse juridiske og etiske spørsmål som må adresserast i takt med at AI blir meir utbreidd i musikkbransjen.
Samla sett har bruk av AI i musikkomposisjon potensial til å endre musikkbransjen på grunnleggjande måtar. Medan det er mange positive aspekt ved dette, som auka kreativitet og demokratisering av musikkproduksjon, er det også mange etiske og juridiske utfordringar som må takast på alvor. Framtida for AI i musikkomposisjon er spennande, men det er viktig å navigere denne utviklinga på ein måte som respekterer musikken - som eit uttrykk for menneskeleg kreativitet og erfaring.
5 SPØRSMÅL