Politikk
Å diskutere
Læringsmål
1. Diskusjonar i demokratiet
2. Å delta i diskusjonar på nettet
3. Utfordringar med diskusjonar på nettet
4. Engasjement i samfunnet
5. Verdien av gode diskusjonar
Munnleg
Munnleg
Diskusjonar er ein kjernedel av demokratiet vårt. Det betyr at kvar og ein av oss har rett til å ytre meininga si og bli lytta til, anten det er heime, på skulen, blant venner, i sosiale medium eller ute i samfunnet. Det er ved å dele tankar, stille spørsmål og prøve å forstå andre sine synspunkt at vi lærer og veks.
Når ein diskuterer, kan vi dele ting vi har lese eller sett, som til dømes ei sak om ein flyktningleir. Og på nettet kan alle delta i diskusjonen. Ein kan seie om ein er einige eller ueinige, og forklare kvifor. Men å diskutere er noko ein blir betre på med tid, og alle opplever både støtte og kritikk for meiningane sine. Det viktige er å stå ved det ein meiner, men også vere open for å endre synspunkt om ein får ny informasjon.
Men nettet har også sine utfordringar. Nokre gonger skriv folk ting litt for raskt, utan å tenkje seg godt nok om. Og såg finst det dei som blir kalla for nettroll. Dette er personar som med vilje skriv stygge og negative kommentarar, ofte anonymt. Desse kommentarane kan gjere det vanskeleg for nokon å ville halde fram med å delta i diskusjonen. Det er viktig å hugse på at ein ikkje skal ta slike kommentarar personleg.
Det er også viktig å engasjere seg i samfunnet rundt oss. Når ein blir gammal nok til å stemme, kan ein påverke retninga samfunnet vårt skal ta. Diskusjonar hjelper oss med å forstå kva folk meiner og kvifor, og kva verdiar vi vil ha i samfunnet vårt. Til dømes kan diskusjonar om flyktningar i Noreg bli veldig kjensleladde. Mange har sterke meiningar, og det kan vere utfordrande å finne felles grunn.
Men hugs, i gode diskusjonar ligg det ein moglegheit for læring og forståing. Det er ved å snakke med og lytte til andre at vi byggjer bruer og skaper eit sterkare samfunn.
5 SPØRSMÅL
Medborgarskap
Læringsmål
1. Medborgarskap
2. Politikk
3. Rettar og pliktar
4. Masserørsler og påverknad
5. Verdas utfordringar
6. Ytringsfridom og deltaking
7. Kritisk tenking
Munnleg
Munnleg
Munnleg
Munnleg
Når vi snakkar om medborgarskap, snakkar vi eigentleg om kva rolle du og eg har i samfunnet. Du har kanskje høyrt ordet "politikk" mange gongar, men kva betyr det eigentleg? Politikk er ikkje berre det du ser på TV der politikarar diskuterer. Det handlar om korleis vi i eit samfunn bestemmer ting saman. Kven skal få kva, kven skal gjere kva, kva reglar vi skal ha, korleis pengane skal brukast, og kva rettar og pliktar vi alle har.
Som medborgar i Noreg er du ein del av dette. Det betyr at du har rettar, som retten til å seie meininga di, og du har plikter, som å følgje lovene. Når familien din diskuterer kva dei skal ete til middag, eller kvar dei skal reise på ferie, er det som ei lita utgåve av politikk. Alle seier meininga si, og så bestemmer dei saman.
Men kvifor bør vi bry oss om det som skjer i samfunnet? Kanskje tenkjer du at du er berre éin person, og at du ikkje kan påverke noko. Men historia viser oss at når mange går saman, kan dei skape store endringar. Folk har stått opp mot urettferd, som i "metoo-rørsla" eller Black Lives Matter. Saman kan vi endre retninga samfunnet vårt går i.
Verda er ikkje alltid ein enkel stad. Det skjer ofte ting som er vanskelege å forstå, som oljeutslepp, krig eller urettferd. Men om vi bryr oss, og om vi gjer noko med det vi bryr oss om, kan vi gjere verda litt betre. I Noreg er vi veldig heldige. Vi kan seie meininga vår høgt, vi kan stemme, og vi kan påverke kva som skjer rundt oss. Det er eit stort ansvar, men det er også ei stor moglegheit.
Til slutt, i ei tid der vi får så mykje informasjon frå internett og media, er det viktig å vere kritisk. Vi må sjekke fakta og tenkje sjølve. Det er ein del av det å vere ein god medborgar.
Så, medborgarskap handlar ikkje berre om å vere ein del av eit land eller eit samfunn. Det handlar om å ta ansvar, å bry seg, og å prøve å gjere ein forskjell. Alle kan bidra på sin eigen måte.
5 SPØRSMÅL
Politikk
Læringsmål
1. Politikk
2. Verdidebatt og menneskerettar
3. Økonomiske val
4. Ansvar og medmenneskelegheit
5. Miljø og naturvern
6. Internasjonale spørsmål
Politikk handlar om korleis vi bestemmer kva som skal skje i samfunnet vårt. Det er litt som å bestemme kva vi skal ete til middag i familien, men på eit mykje større plan. Det kan vere vanskeleg å forstå alt som politikk handlar om, så la oss bryte det ned litt.
Ein stor del av politikk er å velje korleis vi skal bruke pengane i landet vårt. Noreg har tent mykje pengar på olje, og vi må bestemme korleis desse pengane skal brukast. Kanskje nokon vil bruke dei på eit nytt sjukehus, medan andre vil bruke dei på skular eller tog og bussar. Dette er val som politikarane må ta, og dei er ofte usamde om kva som er best.
Politikk handlar også om korleis vi skal ta vare på naturen og miljøet. Skal vi byggje vindmølleparkar for å lage rein energi? Men kva om det øydelegg landskapet og skadar dyrelivet? Dette er spørsmål som politikarane må diskutere og finne svar på.
Men politikk er ikkje berre om pengar og natur. Det handlar også om kva verdiar vi har som samfunn. Til dømes har det vore diskusjonar om homofile skulle få gifte seg eller ikkje, og om kvinner skulle få rett til sjølvbestemd abort. Desse spørsmåla handlar om kor mykje kontroll vi skal ha over eigne kroppar og liv, og korleis samfunnet skal sjå på slike saker.
Politikken bestemmer også korleis vi skal ta vare på kvarandre. Skal vi hjelpe flyktningar, eller skal vi fokusere på å ta vare på oss sjølve? Skal vi ha privatisering av helsevesenet og skular, eller skal det styrast av staten? Dette er ting som politikarane må ta stilling til, og som har stor innverknad på kvar og ein av oss.
Til slutt er politikk også om internasjonale spørsmål. Noreg er del av verda, og vi er involverte i ting som skjer i andre land. Når vi sender soldatar til Afghanistan og Libya, eller deltek i internasjonale organisasjonar som FN, er det også eit politisk val.
Politikk er komplekst, men det påverkar oss alle. Det er viktig at vi forstår kva det handlar om og at vi har meiningar om det. Når du blir gamal nok til å stemme, er det viktig at du brukar røysteretten din, slik at dine meiningar og verdiar også blir høyrd i samfunnet vårt. Det er slik vi byggjer eit samfunn som fungerer best for oss alle.
5 SPØRSMÅL
Verdisyn i politikken
Læringsmål
1. Konservatisme
2. Liberalisme
3. Sosialisme
4. Kommunisme
5. Andre verdiar
6. Historie
7. Konservative mot radikale
Politikk handlar om korleis vi vil styre samfunnet vårt, og i Noreg har vi mange ulike parti som står for ulike verdisyn. Desse verdisyna blir kalla ideologiar, og dei gir oss eit innblikk i korleis kvart parti ser for seg at samfunnet bør styrast.
Konservatisme er ein ideologi der ein vil bevare samfunnet slik det er og ta vare på tradisjonane. Høgre er eit døme på eit konservativt parti i Noreg. Dei er opptekne av å avgrense makta til staten og ta vare på samfunnet som det er.
Liberalisme handlar om at menneske er fødde frie og med grunnleggjande rettar. Framstegspartiet er eit parti som trur på denne ideologien. Sosialisme er knytt til tanken om at det bør vere sosial og økonomisk likskap mellom borgarane. Arbeidarpartiet og SV står for denne tanken i dagens Noreg.
Kommunismen, som Raudt har røter i, seier at samfunnet skal ikkje ha rike eller fattige borgarar, og alt skal delast likt. Dette er ein radikal tanke, fordi det inneber store og raske endringar i samfunnet.
Men ikkje alle parti i Noreg kan plasserast inn i desse kategoriane. Miljøpartiet Dei Grøne, Senterpartiet, Kristeleg Folkeparti og Venstre har verdiar som går på tvers av desse ideologiane eller som ikkje passar inn i nokon av dei. Dei bidreg til at norsk partipolitikk er mangfaldig og brei.
Historia til dei norske partia byrja med Venstre og Høgre på 1800-talet. Venstre kjempa for dei svake, medan Høgre ville behalde privilegium til overklassen. Dette skapte det første partipolitiske skiljet i Noreg, mellom dei som ville behalde samfunnet som det var, og dei som ønskte å endre det.
Konservative er opptekne av tradisjon og få endringar, medan radikale ønskjer store endringar. Både kommunistar og radikale høgreekstremistar kan vere radikale.
Til slutt er spørsmålet: Kva er du oppteken av? Vil du bevare samfunnet som det er, eller vil du ha endringar? Dette kan hjelpe deg med å finne ut kva du meiner politisk, og kanskje finne eit parti som passar for deg.
5 SPØRSMÅL
Parti i Noreg
Læringsmål
1. Raude parti
2. Blå parti
3. Sentrumsparti
4. Spesialparti
5. Historisk bakgrunn
6. Viktig å merke seg
I politikken i Noreg, og mange andre land, blir politiske parti ofte delt inn i raude og blå. Dei raude partia, som Arbeidarpartiet, Sosialistisk Venstreparti og Raudt, er gjerne opptekne av fellesskap og kollektive verdiar. Tradisjonelt har arbeidarklassen støtta desse partia. Dei vil at staten skal ha mykje ansvar for at alle får dei same moglegheitene, og dei kjempar for rettferdig fordeling.
På den andre sida har du dei blå partia, som Høgre og Framstegspartiet. Dei blir ofte skildra som konservative, og dei vil at kvar person skal ha litt større ansvar for seg sjølv. Dei støttar næringslivet og er for private alternativ innan skule og helse. Tradisjonelt har dei blå partia fått støtte frå dei betrestilte.
Men det er ikkje berre raudt og blått i politikken. Senterpartiet er eit eksempel på eit sentrumsparti som ikkje er verken blått eller raudt. Dei har tradisjonelt støtta bøndene, men arbeider no for betre kår for heile Distrikts-Noreg. Andre sentrumsparti er Venstre og Kristeleg Folkeparti, som har eigne fokusområde som fridom og kristne verdiar.
I tillegg har vi partia som har spesielle interesser. Miljøpartiet Dei Grøne er mest opptekne av klima, medan Bompengepartiet er imot bompengar, og Kystpartiet fokuserer på kystkommunane.
Før i tida var skilja mellom dei raude og dei blå klare, men no er det meir nyansert. Partia har endra seg, og det er mange fleire parti å velje mellom. Nokre av dei samarbeider, medan andre er ueinige. Raudt til venstre, blått til høgre, men det er mange fleire fargar i politikken no. Det som er viktig, er å finne det partiet som passar best for deg og dine verdiar.
5 SPØRSMÅL
Politisk makt
Læringsmål
1. Indirekte demokrati
2. Valkamp
3. Stortinget
4. Geografisk representasjon
5. Største parti og regjering
6. Demokratiet sin verdi
I Noreg har vi eit system der folk kan stemme på kva parti dei vil ha til å styre landet. Dette systemet kallar vi eit indirekte demokrati, og det betyr at vi vel nokre få personar som skal ta avgjerdene for oss.
Tenk deg at det er ein fotballkamp, der kvart parti er eit lag. I ein valkamp prøver kvart lag å vinne stemma di ved å seie kva dei vil gjere for landet. Dei kan snakke om ting som klima, innvandring, likestilling, og korleis dei vil hjelpe dei som har det vanskeleg økonomisk.
Når valet er over, blir plassane på Stortinget fordelt etter kor mange stemmer kvart parti har fått. Det er totalt 169 representantar, og dei representerer ulike delar av landet. Det er som ein stor familie, der kvar person representerer eit lite område.
No kan du lure på kvifor ikkje alle stemmer er like? Jo, det er fordi vi vil at heile landet skal ha ei stemme på Stortinget, også dei plassane der det ikkje bur så mange menneske. Difor er det slik at i nokre område tel kvar stemme meir enn i andre.
Dei største partia har tradisjonelt vore Høgre og Arbeidarpartiet. Etter valet kan det største partiet danne regjering. Men det er lenge sidan eit parti har fått så mange stemmer at dei kan styre åleine. Difor blir det ofte laga koalisjonsregjeringar, som betyr at fleire parti samarbeider om å styre.
Ei slik regjering kan samanliknast med eit lag som spelar saman for å nå same mål. Eit døme på dette er Regjeringa Stoltenberg, som styrte frå 2005 til 2013. Det var ein koalisjonsregjering der fleire parti samarbeidde.
Kort sagt, kampen om den politiske makta i Noreg er som eit stort spel der alle vil prøve å overtyde deg om at dei har dei beste ideane. Dei kjempar for å få stemma di, og dei som vinn får høvet til å ta avgjerdene som formar framtida i landet vårt. Det er spennande og viktig, og det er difor vi har val og demokrati. Det gjer at du og alle andre i Noreg får vere med å bestemme korleis landet vårt skal styrast.
5 SPØRSMÅL
Stortinget
Læringsmål
1. Politikk i Noreg
2. Grunnlova
3. Stortingssval
4. Stortinget
5. Stortingsmøte
6. Statsbudsjett
7. Kontroll av regjeringa
8. Regjeringstypar
Politikk i Noreg handlar om å styre samfunnet. Det vil seie å bestemme kva reglar som skal gjelde og korleis pengane skal brukast. Politikarane får makt ved val, der folk stemmer på dei dei vil ha til å styre. Dette er eit viktig prinsipp i demokratiet vårt.
I Noreg er grunnlova den øvste lova. Ho seier at folket skal ha rett til å styre seg sjølv gjennom folkevalde representantar. Dette prinsippet kallar vi folkesuverenitet.
Grunnlova deler makta i tre ulike delar. Først har vi Stortinget, som har ansvar for å lage lover, bestemme korleis pengane skal brukast, og passa på at alt blir gjort rett. Deretter har vi Kongen eller regjeringa, som har den utøvande makta og sørgjer for at vedtaka blir følgde. Til slutt har vi domstolane, som bestemmer kven som har rett og gale i konfliktar. Stortinget kontrollerer også regjeringa, noko som kallast parlamentarisme.
Stortingssvala er ein viktig del av demokratiet vårt. Då stemmer folk på politikarane som skal ha makt dei neste fire åra. Fylka i Noreg har ulike tal representantar, og nokre fylke kan ha fleire representantar enn innbyggjartalet skulle tilseie. Stortinget kan ha representantar frå seks til ni ulike parti.
Stortinget tek sete første kvardag i oktober, og dei vel då presidentar og andre leiarar. Stortingspresidenten er den fremste personen i landet etter kongen, og han eller ho leiar møta på Stortinget. Kongen gjer den høgtidelege opninga av Stortinget med trontalen, og han seier kva regjeringa vil arbeide for i året som kjem.
Stortinget har mange oppgåver. Dei skal vedtaka nye lovar, avgjere inntektene og utgiftene til staten, og kontrollere at regjeringa gjer det som er bestemt. Dei arbeider også i fagkomitear og handsamar ulike saker.
Stortingsmøte er viktige samlingar der politikarane diskuterer og stemmer over saker. Møta vert leidde av Stortingspresidenten og er open for alle. Her kan det bli lagt fram nye lovforslag, som vert kalla kongeleg proposisjon.
Statsbudsjettet er planen for korleis staten skal bruke pengane sine. Stortinget bestemmer korleis pengane skal brukast, og regjeringa legg fram forslag til budsjettet. Etterpå følgjer ein debatt.
Stortinget har også ansvar for å kontrollere regjeringa. Dei kan stille spørsmål, få informasjon om viktige saker, og riksrevisjonen kan sjekke korleis pengane blir brukt.
Til slutt kan vi sjå på ulike typar regjeringar. Etter stortingssval kan eitt eller fleire parti danne regjering. Det kan vere ulike samarbeid mellom partia, som eittpartiregjering, samarbeidsregjering, samlingsregjering, fleirtalsregjering og mindretalsregjering.
Dette gir eit samla bilete av korleis makta i Noreg er organisert og fungerer. Det viser kor viktig det er å stemme ved val, og korleis ulike delar av samfunnet arbeider saman for å styre landet vårt.
5 SPØRSMÅL
Lokaldemokrati
Læringsmål
1. Kva er ei kommune?
2. Kva er eit kommuneval?
3. Kven har stemmerett i Noreg?
4. Korleis føregår eit val?
5. Kva er eit kommunestyre og eit formannskap?
6. Kven leiar kommunestyret?
7. Korleis utfører ein kommune oppgåvene sine?
8. Kva gjer lobbyistar?
9. Kva for oppgåver har ein kommune?
10. Kva er inntektene og utgiftene til ein kommune?
11. Kva gjer fylkeskommuna?
Ein kommune er ein del av organiseringa av Noreg og handterer lokale spørsmål og avgjerder. Det heile byrja med formannskapslovene i 1837, der landet vart delt inn i kommunar. I ei kommune vert styret leia av eit kommunestyre, og ordet "kommune" kjem frå det som tyder "felles". Dette viser at ein kommune arbeider saman for å løyse felles oppgåver og utviklar nærmiljøet i fellesskap. I dag er det omlag 356 kommunar i Noreg, og alle stadar i landet tilhøyrer ein kommune.
Kommunevalet gjev oss høve til å velje representantar til kommunestyret, eller bystyre i bykommunar. Det blir haldne nominasjonsmøte der listar med namn blir sett saman, og folk kan røyste på kandidatar dei kjenner. Det er også mogleg å stryke kandidatar, føye til nye eller kumulere, som vil seie å gje ei dobbeltstemme. Mengda stemmer avgjer kor mange representantar kvart parti får i kommunestyret.
For å røyste ved eit kommuneval må du ha fylt 18 år og vere norsk statsborgar. Utanlandske statsborgarar som har budd i Noreg dei tre siste åra kan også stemme. Det finst eit manntal som folk kan kontrollere seg i før valet.
Valdagen er første måndagen i september. Du går til vallokalet, kryssar deg av i manntalet og brukar stemmesetelen. Val er hemmeleg, så stemmesetelen vert lagt i ein konvolutt som vert putta i ei valurne. Det er valsendingar på radio og tv, og det blir målt oppslutning.
Kommunestyret skal styre kommunen og inneheld ordførar, varaordførar og komitear. Dei har ansvar for å løyve og fordele pengar til ulike føremål, og partia kan ha ulike meiningar om dette. Formannskapet førebur saker for kommunestyret og kjem med forslag til vedtak. Byråd finst i Bergen og Oslo, og dei fleste politikarane i kommunestyret har vanlege jobbar, men brukar fritida si til politisk arbeid.
Ordføraren frå det partiet som får flest stemmer ved val leiar kommunestyret. Varaordføraren overtek når ordføraren ikkje er til stades. Ordføraren har ikkje så mykje makt på eiga hand, men leiar møta i kommunestyret, skriv under på viktige papir og representerer kommunen ved ulike høve.
Kommunen utfører sine oppgåver gjennom administrasjonen. Leiaren vert kalla rådmann, og det er også andre sjefar som leiar ulike etatar eller avdelingar. Det arbeider mange menneske i kommunen, og dei har faste utval og komitear som foreslår for kommunestyret kva ein skal gjere i ulike saker. Hovudutval kan arbeide med saker som eldreomsorg, undervising, helse og meir.
Lobbyistar prøver å påverke politikarane. Ordet "lobby" kjem frå engelsk og tydar korridor. Lobbyistane jobbar med å overtale politikarane til å støtte ulike saker.
Kommunen har mange oppgåver som Stortinget og regjeringa har bestemt, som å planleggje kva områda i kommunen skal brukast til, sørgje for vatn i springen og hente søpla. Dei skal jobbe for innbyggarane sine interesser og tilby tenester som skule, helse- og velferdsteinestar. Tanken bak dette lokaldemokratiet er at kommunen kjenner dei lokale problema best og veit korleis dei kan løysast. Kommunen har ansvar for ulike velferdsteinestar som undervisning, helse, transport og tekniske oppgåver, kultur og fritid.
Kommunen har mange oppgåver å gjere, og dei fleste er kostbare. Dei skaffar pengar gjennom skatt, avgifter, tenester, føretak og pengar frå staten. Partia er ofte usamde om kva som er viktigast å bruke pengane på.
Det finst 11 fylkeskommunar som utfører tenester som fleire kommunar har nytte av. Dei er mellomledd mellom staten og kommunane. Oslo er spesiell, for byen er både ein kommune og eit fylke. Fylkeskommuna styrar tenester som vidaregåande skular, fylkesmuséum, fylkesvegar, hamnar og flyplassar.
5 SPØRSMÅL
Det politiske landskapet
Læringsmål
1. Endring frå ideologi til enkeltsaker
2. Partia si tilpassing til veljarane
3. Polarisering i politikken
4. Komplekse saker
5. Konklusjon
Det politiske landskapet i Noreg har endra seg mykje over tid. Frå å vere sterkt dominert av ideologiske motsetnader, der dei radikale ville ha forandring og dei konservative ville halde på det gamle, har vi fått eit landskap med mange parti og meir breidd.
Men kva betyr eigentleg denne forandringa? For det første har politikarane vorte meir opptekne av enkeltsaker enn av ideologi. Det betyr at dei ofte fokuserer på bestemde problem eller saker, som til dømes korleis norske elevar gjer det i engelsk samanlikna med andre land. Dei kan bruke desse resultata til å støtte opp om sin eigen politikk.
I tillegg har politikken vorte meir som underhaldning. Politikarar prøver å få motstandarane til å verke usikre eller dumme ved å skåre billege poeng eller latterleggjere dei. Slik blir politikk ofte presentert som eit show på TV.
Ein annan viktig endring er at familietilknytinga til partia har vorte svekte. Tidlegare kjende mange arbeidarar ei sterk tilknyting til Arbeidarpartiet. I dag er det mindre klårt kven ein skal stemme på, og ein arbeidar kan like gjerne stemme Framstegspartiet, Senterpartiet, eller Raudt som Arbeidarpartiet.
Partia endrar seg fordi samfunnet endrar seg, og dei må komme med populære forslag for å vinne veljarar. Veljarane er mindre lojale, og partia fokuserer meir på enkeltsaker som kan engasjere folk, som til dømes kampen mot bompengar.
Eit anna trekk er polariseringa i politikken. Mange saker blir delte i to ekstreme syn, med lite rom for nyansar. Dette kan gjere debatten mindre konstruktiv og meir prega av svart-kvitt-tenking.
Nokre døme på slike komplekse saker kan vere diskusjonar om kor mykje staten bør gripe inn i folks liv. Til dømes reglane for foreldrepermisjon, der staten bestemmer at begge foreldra må ta ut minst 15 veker kvar, eller spørsmålet om private eller offentlege helsetenestar.
Samla sett viser desse trekkja eit politisk landskap i Noreg som er i konstant forandring, med ein auke i fokus på enkeltsaker, underhaldning, og polarisering, og ein nedgang i fokus på ideologi og partilojalitet. Det gjev oss alle utfordringar og moglegheiter når vi skal følgje med på og delta i politikken.
5 SPØRSMÅL
Privat eller offentleg helseteneste
Læringsmål
1. Privat og offentleg samarbeid
2. Berre offentleg helsevesen
3. Samanlikning med USA
4. Finansiering i Noreg
Munnleg
Munnleg
Munnleg
Munnleg
I Noreg har vi diskusjonar om korleis helsetenesta skal styrast og kven som skal betale for dei. Nokre politiske parti meiner at private sjukehus og klinikkar bør få lov til å tilby helsetenestar så sant folk har råd til å betale for det. Det vil seie at om du har nok pengar, kan du velje å gå til eit privat sjukehus i staden for det offentlege. Desse private klinikkane skal vere eit tillegg til dei offentlege sjukehusa. Slik tenkjer nokre at vi kan få fleire til å hjelpe kvarandre med helseproblema sine, og kanskje korte ned på ventetida.
Andre parti meiner at helsetenestar berre bør vere offentlege, det vil seie at staten styrer alt. Desse politikarane er redde for at private sjukehus kan gjere at berre dei rike får god hjelp, medan dei som ikkje har så mykje pengar, må nøye seg med mindre. Dei fryktar også at dei flinkaste legane vil jobbe på private sjukehus for å tene meir pengar, noko som kan gjere det offentlege helsevesenet dårlegare.
For å forstå dette betre kan vi sjå på USA. Der er mesteparten av helsetenesta private, og det kan bli veldig dyrt om du skadar deg. Mange amerikanarar har ikkje råd til å betale for operasjonar eller dyr helseforsikring. I Noreg har alle dette sikringsnettet der staten betaler for det meste, og folk betaler litt sjølve. Dette er mogleg takka vere pengar frå olje og gass, og fordi alle betalar skatt og avgifter. Slik kan både fattige og rike få god hjelp om dei blir sjuke.
Likevel er det nokon som meiner at vi betalar for mykje skatt og avgifter, og at folk heller bør betale meir sjølve for dei tenestene dei brukar. Det er ikkje enkle svar her, og ulike folk har ulike meiningar om kva som er rett. Kva synest du? Skal vi ha både private og offentlege helsetenestar, eller berre offentlege? Dette er eit viktig spørsmål som påverkar korleis vi alle har det i samfunnet vårt.
5 SPØRSMÅL
Rettsstaten
Læringsmål
1. Noreg som rettsstat
2. Stortinget og lovene
3. Ytringsfridom
4. Demokrati under press
5. Tryggleik og ansvar
Noreg er ein rettsstat, og dette har vore tilfelle sidan Grunnlova bleien vår underteikna 17. mai 1814. Det tyder at staten ikkje kan gjere kva som helst, men må følgje lover og reglar som er bestemde av Stortinget. Stortinget er folket sitt organ, og det er folket som har valt stortingsrepresentantane, så det er indirekte folket sjølv som bestemmer lovene i landet. I ein rettsstat som Noreg, har staten avgrensa makt, og det må vere ei lov som gir staten lov til å gripe inn i livet til innbyggjarane. Til dømes, staten har høve til å arrestere folk som bryt lovene, som dei som svindlar eller smuglar narkotika. Men dei som er skulda for noko, får saka seie prøvd i ein rettssal før dei blir dømde og straffa.
Ytringsfridom er eit anna viktig element i ein rettsstat. Folk må kunne føle at dei kan ytre seg og bli høyrde. Det er nødvendig for at folk skal kunne fungere som gode og aktive medborgarar. Dei må også føle at lovene som politikarane lagar, er til beste for samfunnet, og for å sikre at demokratiet fungerer, må folk delta aktivt. Men i nokre land er demokratiet under press. Det kan vere at folk sluttar å stemme, eller at dei stemmer på meir ytterleggåande parti som ønskjer å svekkje demokratiet. Det er teikn på at demokratiet har vorte svakare i nokre land, både i Europa og i andre verdsdelar. Dette kan vere grunna politisk uro, økonomiske problem eller andre utfordringar som gjer at folk mistar trua på systemet. Det er trygt å vite at i ein rettsstat som Noreg, har vi lovar og reglar som beskyttar oss, men vi må alltid vere vakne og følgje med, slik at vi bevarar desse viktige verdiane.
5 SPØRSMÅL
Truslar mot demokratiet
Læringsmål
1. Hemmelege ekkokammer
2. Auka polarisering
3. Mangel på lytting frå politikarane
4. Innblandinga til staten i privatlivet
5. Falske 'sanningar' og usann Informasjon
Har du nokon gong følt at ingen i familien din høyrer på deg? At meiningane dine ikkje har noko å seie? I eit demokrati er det viktig at alle kan få uttrykt meininga si. Men det er visse grenser for kva ein kan seie, til dømes rasistiske utsegner. Det er nokon som risikerer å bli dømde for slik ytring. Så har nokon laga sine eigne, lukka nettsamfunn der dei kan uttrykkje seg fritt. Dette har vorte ein trussel for demokratiet.
Framveksten av subkulturar, som hemmelege «ekkokammer», der alle roper ut hatet sitt i lukka grupper på nettet, blir ein stadig større trussel mot demokratiet. Når hatet blir formidla i lukka grupper, møter det ingen motstemmer, og det kan lett føre til ekstreme meiningar og ønskje om å handle utanfor dei demokratiske reglane.
Ein annan trussel mot demokratiet er auka polarisering. Dette kan føre til sterke motsetnader i samfunnet, som vi har sett i USA etter valet i 2020. Svart-kvitt-tenking og sterke polariserte oppfatningar kan skade demokratiet.
I tillegg kan politikarane sin mangel på lytting til folket vere ein trussel mot demokratiet. Brotne valløfte kan føre til at folket mistar tillit til politikarane. Det at folk ikkje stemmer ved val, er også med på å svekkje demokratiet.
Ei fjerde trussel er staten si innblanding i privatlivet til folk. Dette kan vi sjå med koronapandemien der regjeringa hadde fullmakt til å gripe sterkt inn i privatlivet til folk. Spørsmålet om kor mykje staten bør gripe inn i slike situasjonar blir aktuelt.
Falske «sanningar» er ein annan trussel mot demokratiet. Vi har vore vande til å stole på politikarane, men det har endra seg, som vi såg med president Trump i USA. Det å føre folk med usann informasjon er farleg, og det understrekar kvifor vi må kunne stole på politiske leiarar.
Kvar av desse truslane kan undergrave demokratiet vårt og gjer at vi som borgarar må vere vakne og kritiske. Vi må diskutere og reflektere over kva vi meiner er akseptable ytringar og handlingar i samfunnet vårt, og kor grensene går for kva styresmaktene kan tvinge oss til å gjere.
5 SPØRSMÅL