Økonomi
Samfunnsøkonomi handlar om korleis vi brukar ressursane i samfunnet. Det er studiet av produksjon, fordeling og forbruk av varer og tenester. På den andre sida er personleg økonomi om korleis ein person eller ein familie styrer pengane sine. Det kan omfatte sparing, budsjett, investering og forsikring. Desse to typar økonomi er knytta saman. Til dømes, når samfunnet har god økonomisk vekst, kan folk ha meir pengar å bruke eller spare. Omvendt, dersom mange har dårleg personleg økonomi, kan det påverke heile samfunnsøkonomien.
Pengar
1. Økonomi og pengar
2. Historisk utvikling av pengar
3. Skaping og kontroll av pengar i Noreg
4. Rolla i marknaden i økonomien
5. Inflasjon
Økonomi handlar mykje om tillit til pengar. Pengar er eit bytemiddel eller betalingsmiddel, utan verdi i seg sjølv. Dei er berre nyttige for å kjøpe varer eller tenester. Det er praktisk å prise med pengar.
For omlag 5000 år sidan, var bytemidla oftast korn, ris og andre varer. I Egypt vart gull brukt som bytemiddel. Dei første myntane vart laga av gull og sølv i Hellas for 2700 år sidan.
I nyare tid har pengar vorte laga av billigare materiale, som metall og papir. I moderne tid nyttar vi elektroniske pengar, som kort og appar som Vipps. Dette er pengar som ikkje er fysiske.
Noregs Bank lagar pengane i Noreg. Saman med Finanstilsynet kontrollerer dei kor mange pengar som finst i samfunnet. Dette er viktig for at bytesystemet mellom pengar, varer og arbeidskraft ikkje bryt saman.
Marknaden er viktig i økonomien. Her møtest kjøparar og seljarar. Prisen på ei vare eller teneste kan falle dersom det er meir av den enn folk vil kjøpe. Prisen stig dersom det er mindre av varen eller tenesta.
Når prisane stig, kallar vi det inflasjon. Det gjer at ein får mindre att for pengane ein har, som vil seie at pengane blir mindre verde. Inflasjon oppstår når det er for mykje pengar i forhold til verdien av varer og tenester.
Avgifter og skattar
1. I Noreg har vi mange avgifter og skattar som bidreg til velferda vår.
2. Ei vanleg avgift i Noreg er meirverdiavgift, ofte kalla mva.
3. Inntektsskatt er den skatten folk flest meirkar mest til.
4. Også ungdommar som arbeider må betale inntektsskatt.
I Noreg har vi mange avgifter og skattar. Dei bidreg til velferda vår, som gratis skule, helsevesen, vegar, og trygdeordningar. Noreg har nokre av dei beste velferdsordningane i heile verda, og mykje av desse ordningane blir ordna gjennom NAV.
Ei vanleg avgift vi har er meirverdiavgift, ofte kalla mva. Men det er også mange andre avgifter og skattar vi betalar i Noreg.
Den skatten folk flest merkar mest til, er inntektsskatt. Dette er skatt på løna du tener. Dei som har høgast lønnsinntekt må betale mest i skatt, medan dei som tener lite betalar mykje mindre. Også ungdommar som arbeider må betale inntektsskatt, men dei har skattefritt inntill kr 70000,-. Dette gjer at dei som tener minst, ikkje må betale like mykje i skatt som dei som tener meir.
Ingenting er gratis
1. Utfordringar i eit demokrati
2. Potensiale for å få meir ut av eksisterande ressursar
3. Negative konsekvensar av teknologisk framsteg
I eit demokrati står politikarane framfor ei stor utfordring; dei skal avgjere korleis pengane i samfunnet skal fordelast, og ikkje minst, korleis vi skal skaffe dei. Dette er ikkje ei enkel oppgåve, ettersom ressursane i alle samfunn er avgrensa. Vi kan ikkje alltid få alt vi ønskjer oss - vi må prioritere. Ingenting kjem gratis.
Alle samfunn, anten det er demokratiske eller ikkje, må på ein eller annan måte finne ut korleis dei kan dele på dei goda dei har på ein mest mogleg rettferdig måte. I demokratiske land er dette ein sentral del av politikken. Men i land som ikkje er demokratiske, ser vi ofte at goda er skeivt fordelte.
Men er det mogleg å få meir ut av dei pengane vi allereie har i samfunnet? Ja, det kan det vere. Ved hjelp av teknologiske framsteg som nye og betre maskiner, robotar, kunstig intelligens, og betre produksjonsutstyr, kan vi auke produktiviteten. Dyktigare arbeidskraft og eit høgare kunnskapsnivå kan også bidra positivt. Dessutan kan nye energikjelder, som ikkje er baserte på fossilt brensel, hjelpe oss å utnytte ressursane våre på ein meir effektiv måte.
Likevel er det viktig å vere merksam på at det kan ha negative konsekvensar når maskiner erstattar menneske. Det kan føre til jobbtap, ulikskap og sosial uro. Derfor er det nødvendig med ein balansert tilnærming når vi bruker teknologi for å forbetre samfunnet vårt. Vi må finne måtar å bruke dei nye verktøya på, men samstundes sikre at alle medlemmane i samfunnet har nytte av framsteget. Det er politikarane sitt ansvar å styre denne prosessen på ein rettferdig måte.
Økonomiar
1. Personleg økonomi
2. Bedriftsøkonomi
3. Samfunnsøkonomi
4. Samspel mellom økonomiske nivå
Personleg økonomi handlar om korleis vi handterar pengane våre i det daglege livet. Det omfattar alt frå inntekta vi tener ved arbeid, skatten vi betalar, korleis vi sparar og låner pengar, til arv og gåver vi får. Det handlar òg om korleis vi brukar pengane våre på varer og tenester, anten det er for nødvendige ting som mat og husleige, eller for fritidsaktivitetar og underhaldning.
I motsetning til personleg økonomi, handlar bedriftsøkonomi om korleis bedrifter organiserar økonomien sin for å produsere og selje varer og tenester. Dette omfattar kjøp av det som trengst for å produsere, som råvarer, maskiner, energi og arbeidskraft. Målet er å oppnå forteneste, men bedriftene har òg eit samfunnsansvar. Dei skal ikkje berre tenkje på sin eigen økonomiske vinning, men òg ta omsyn til samfunnet rundt seg, til dømes gjennom miljøvennleg drift og gode arbeidsforhold.
Samfunnsøkonomi er det store biletet som tek for seg samanhengane mellom personleg økonomi, bedriftsøkonomi og det styresmaktene gjer. Dette er det komplekse nettverket som bestemmer økonomien til heile landet. Styresmaktene kan til dømes påverke økonomien gjennom skattepolitikk, reguleringar og offentleg forbruk.
Det er eit kontinuerleg samsvar mellom desse tre nivåa av økonomi. Endringar i ein kan påverke dei andre. Difor er det viktig å forstå korleis dei samverkar for å kunne ta informerte avgjerder om personleg økonomi, drive ei lønsam bedrift, og forme ein effektiv økonomisk politikk.
Økonomi og miljø
1. Økonomiske interesser og naturinteresser står ofte i konflikt.
2. "Føre var-prinsippet" blir hyppig brukt av miljøvernarar.
3. Miljøproblema i verda er tett knytt til fattigdomsproblema.
4. Vi må finne ein balanse for å skape ei rettferdig fordeling i verda, samtidig som vi tek vare på miljøet.
5. Produsere og forbruke varer på ein miljøvennleg måte.
6. Jobbe for betre økonomiske vilkår i fattige land.
7. Dei utfordringane vi står overfor er store og komplekse, men alle kan bidra til ei løysing.
Økonomiske interesser og naturinteresser er ofte i konflikt. Når vi strevar etter økonomisk framgang, er det lett å gløyme kor viktig naturen er for levevilkåra våre. Mange miljøvernarar lever etter "føre var-prinsippet". Dette prinsippet tyder at vi må unngå ein livsførsel som øydelegg naturen og miljøet så sterkt at det kan skape problem for framtidige generasjonar.
Eit anna viktig poeng er at miljøproblema i verda heng tett saman med fattigdomsproblema. Dersom folk i fattige land får det betre økonomisk, vil dei kjøpe fleire varer. Dette kan føre til auka forbruk, meir produksjon og større miljøproblem.
Spørsmålet er då korleis vi kan skape ei meir rettferdig fordeling i verda, samtidig som vi tek vare på miljøet. Ei løysing kan vere å satse meir på berekraftig utvikling. Det inneber å finne ein balanse mellom økonomisk vekst, sosial rettferd og miljøvern.
Vi må til dømes produsere og forbruke varer på ein måte som er meir skånsam for miljøet. Vi kan bruke meir fornybar energi, resirkulere avfall, og støtte bedrifter som tek miljøansvar.
Samtidig må vi jobbe for at fattige land får betre økonomiske vilkår. Det kan vere gjennom rettferdig handel, der produsentane får betalt ein rettferdig pris for varene sine. Eller gjennom utdanning og helsehjelp, slik at folk får moglegheit til å skape eit betre liv for seg sjølv.
Dette er store og komplekse utfordringar, men om vi alle bidreg, kan vi gjere ein stor forskjell både for miljøet og for menneska i verda.
Privat og offentleg sektor
1. Næringslivet
2. Eigarskapet til bedriftene
3. Privat sektor
4. Offentleg sektor
5. Sekundærnæringa
6. Både privat og offentleg sektor er viktige
Næringslivet består av mange små og store bedrifter. Nokre av dei produserer varer, medan andre tilbyr tenester. Eigarskapet kan variere. Nokre bedrifter er eigde av privatpersonar, nokre av staten, og andre igjen er eigde av både privatpersonar og staten i fellesskap.
Når ei bedrift blir eigd av privatpersonar, høyrer ho til den private sektoren. Desse bedriftene er ofte opptekne av å gå med overskot, fordi dei risikerer å gå konkurs om dei ikkje gjer det. Dei prøver å halde kostnadane nede, til dømes ved å spare på lønningar, leige og råstoff. Dei kan også investere i ny teknologi for å bli meir effektive og konkurransedyktige.
Offentleg sektor er ein annan del av næringslivet. Her er det andre mål enn å gå med overskot. Døme på dette er politiet, rettsvesenet, skulane og helsetenesta. Dei har som oppgåve å tilby tenester og hjelpe menneske. Dei har mange utgifter, og inntektene deira kjem frå skattar og avgifter som blir fordelte via statsbudsjettet.
Sekundærnæringa, som omfattar industri og produksjon, er ein viktig del av næringslivet. I denne sektoren kan tilsetje bli permitterte, til dømes ved økonomiske nedgangstider eller ved teknologiske endringar.
Så både privat og offentleg sektor er viktige for å skape eit balansert og stabilt næringsliv. Dei fyller ulike funksjonar, men saman bidreg dei til økonomien og velferda i samfunnet.
Den norske samfunnsøkonomien
1. Verdiskaping
2. Bruttonasjonalprodukt (BNP)
3. Produksjonen sin vekst
4. Resesjon
5. Verknader av koronapandemien
6. Olje- og gassproduksjonen i Noreg
7. Fordelinga av verdiskapinga
8. Skilnadane mellom fattige og rike
Den totale produksjonen av varer og tenester i eit land kallar vi verdiskaping. Storleiken på all verdiskaping i eit land kallar vi bruttonasjonalprodukt, eller BNP. Dette omfattar den samla verdiskapinga både i privat og offentleg sektor, målt per innbyggjar.
Vanlegvis aukar produksjonen av varer og tenester kvart år. Dette skjer fordi arbeidskrafta stadig blir flinkare, vi har betre maskiner og teknologi, og vi finn smartare måtar å produsere på. Men av og til blir produksjonen av varer og tenester lågare. Dette kallar vi ein resesjon, og det kan ha ulike grunnar, som krig, pandemiar, klimaendringar, naturkatastrofar, eller dårleg økonomisk styring. Ein resesjon fører ofte med seg aukande arbeidsløyse og anten fallande eller sterkt aukande prisar.
Koronapandemien er eit døme på noko som førte til at verdiskapinga i Noreg vart kraftig redusert. Det var fleire konkursar, meir arbeidsløyse, og reduserte inntekter. Staten prøvde å hjelpe ved å redusere skattar og avgifter, og Noregs Bank reduserte renta.
Noreg har vore heldige med olje- og gassproduksjonen, som har gitt oss enorme inntekter i mange år. Store delar av overskotet er plassert i utlandet som sparepengar i Statens pensjonsfond utland, eller oljefondet. Vi er einige om at desse pengane ikkje skal brukast opp med ein gong, så vi følgjer handlingsregelen og brukar berre inntektene som desse pengane skaper, til dømes renter.
Jo større verdiskapinga er i Noreg, jo meir kan fordelast mellom innbyggjarane. Men det er ulike oppfatningar om kva som er ei rettferdig fordeling av pengane i Noreg. Dette er eit tema som ofte kjem opp i politiske diskusjonar.
Skilnadane mellom fattige og rike i Noreg har vorte større dei siste 40 åra. Skilnadane mellom fattige og rike land har også vorte større. Spørsmålet er om det er rettferdig at skilnadane mellom fattige og rike har vorte større. Dette er ein viktig diskusjon som vi alle må ta del i, fordi det handlar om korleis vi vil at samfunnet vårt skal vere.
Arbeid
1. Fritid som ein gratis gåve
2. Kostnad ved fritid
3. Verdivurdering av fritid
4. Balanse mellom arbeid og fritid
5. Spesialisering og produksjon
6. Kostnaden av "gratis" fritid
Fritid kan verke som ein gratis gåve. Det er tida der ein ikkje er bunden av arbeid eller andre forpliktingar, og kan gjer det ein sjølv vil. Men fritid kan også ha ein kostnad, spesielt om ein vel eller ikkje vel å bruke tida til arbeid. Dette kan opplevast som eit dilemma.
Er fritid sløsing med tid? Svaret på dette vil vere individuelt og avhengig av kva ein verdset i livet. Om ein verdset å ha tid til å gjere ting ein elskar, som å vere i lag med familie og vener, å trene, å lese, å reise, og såg vidare, kan ein sjå på fritid som verdifull. Om ein derimot ser på fritid som tid ein kunne ha brukt til å jobbe og tene pengar, kan det sjået ut som sløsing.
Jo meir ein ønskjer å skaffe seg av varer og tenester, dess meir må ein jobbe, og dermed får ein mindre fritid. Men ofte er det slik at ein ikkje sjølv kan bestemme kor mykje eller kor ofte ein skal jobbe. Det er vanlegvis arbeidsgivaren som har rett til å bestemme arbeidstida.
I dagens samfunn er vi spesialiserte innanfor ulike yrke. Dette gjer at vi klarer å produsere meir. Nokre av oss lagar mat, nokre underviser, nokre driv med helse, og såg vidare. Dette arbeidet blir bytt mot pengar, som vi kan bruke på å kjøpe varer og tenester.
Så sjølv om fritid er "gratis" i den forstand at ein ikkje betaler pengar for det, har den ein kostnad i form av den inntekta ein kunne ha hatt om ein brukte tida på å jobbe. Kva som er den rette balansen mellom arbeid og fritid, vil variere frå person til person, og det er eit viktig spørsmål vi alle må stille oss sjølve.
Forbruk og sparing
1. Utfordringa med å bestemme kva ein vil bruke pengane sine på
2. Budsjettet som eit verktøy
3. Fast inntekt
4. Ulike typar utgifter
5. Vurderinga av å spare pengar systematisk
6. Betydninga av budsjettet for personleg økonomi
Å bestemme kva du vil bruke pengane dine på kan vere ei utfordring. Difor kan det vere lurt å setje opp eit budsjett. Eit budsjett gir deg ei oversikt over pengar du har eller kjem til å få, og pengar du vil eller må bruke, det vil seie utgiftene dine. Med eit budsjett kan du planleggje betre og prioritere, og du kan bestemme deg for kva du vil velje vekk.
Som oftast har ein faste inntekter, som oftast i form av lønn. Men utgiftene kan vere både jamne og ujamne. Jamne utgifter, som husleige og straum, er lett å planleggje, medan ujamne utgifter, som reparasjonar eller helseutgifter, kan kome overraskande på deg.
Kva for faste utgifter har du? Dette kan vere ting som husleige, mat, straum, telefon, internett, og såg vidare.
Kan du tenkje deg nokre utgifter som kan vere ujamne? Dette kan vere ting som bilreparasjonar, uventa helseutgifter, eller kostnadar knytte til uventa hendingar, som tap av jobb.
Det er lurt å spare pengar systematisk. Sparepengane kan du bruke til utgifter som kjem overraskande, eller du kan bruke dei til større kjøp, som eigen bustad. Å ha eit budsjett hjelper deg med å ha kontroll over økonomien din, og kan gje deg ein større kjensle av tryggleik og fridom.
Lån
1. Bustadlån
2. Nokre ting ein bør vite om bustadlån
Dei fleste av oss vil før eller seinare ta opp eit bustadlån for å kunne kjøpe eit hus eller ein leiligheit. Det er nokre ting ein bør vite om dette.
For det første må ein ha noko sparepengar sjølv. Dette blir gjerne kalla eigenkapital. Eigenkapitalen kan vere pengar du har spara opp over tid, eller andre verdiar du eig, som ein bil eller eit hus.
For det andre krev banken renter. Renter er betaling for å låne deg pengar, og er ein viss prosentdel av lånet du tek opp. I tillegg til rentene, må du også betale tilbake sjølve lånebeløpet.
Å betale ned eit bustadlån tek som oftast mange år. Den totale lånesummen blir delt opp i veldig mange delinnbetalingar, som heiter avdrag. Du må altså setje av pengar i mange år til å betale tilbake sjølve lånebeløpet, og dessutan kostnaden ved å låne, som er rentene.
Eit godt råd er å bruke ein lånekalkulator. Ein lånekalkulator er eit verktøy som hjelper deg med å skaffe deg oversikt over kva eit lån kostar. Med ein lånekalkulator kan du leggje inn beløpet du vil låne, rentesatsen, og løpetida på lånet, og få ei oversikt over kor mykje du må betale kvar månad, og kor mykje du totalt vil betale i renter over heile løpetida på lånet.
Å ta opp eit bustadlån er ein stor forplikting, men med god planlegging og økonomistyring er det ein forplikting dei fleste kan klare.
Unødvendige lån
1. For å kunne bruke pengar
2. Låne pengar
3. Kva ein eigentleg lånar pengar til
4. Typar kort
5. Bankane og renter
6. Å betale tilbake lånet
7. Konsekvensar av uvitig bruk av pengar
For å kunne bruke pengar må ein først ha tent dei, fått dei, spart dei opp, eller lånt dei i ein bank. Men kva vil det seie å låne pengar?
Å låne pengar kan sjåast på som å byte om rekkjefølgja på det å spare og det å bruke pengar. I staden for å spare før ein brukar pengar, kan du låne for å bruke, og så betale tilbake lånet etterpå, ein prosess vi kallar nedbetaling.
Det store spørsmålet er kva ein eigentleg lånar pengar til. Til dømes kan eit huslån sjåast på som utsett sparing, der sparinga skjer ved å betale ned bustadlånet. Til slutt eig du bustaden, og verdien av han er resultatet av sparinga di. Nedbetalinga av lånet er altså ei form for sparing.
På den andre sida kan lån til forbruk sjåast på som forbruk teke på forskot, og desse blir gjerne kalla forbrukslån. Med debetkort får du direkte tilgang til bankkontoen din, og pengar som du eig, medan eit kredittkort gir deg tilgang til pengar som du ikkje eig, ofte med svært høge renter.
Bankane har lågare renter på lån som er sikra i verdiar, til dømes ein bustad. Lån til forbruk er derimot dyrt fordi det er ein risiko for at banken ikkje får tilbake pengane som er lånt ut, så dei set høge renter for å kompensere for denne risikoen.
Ja, ein må alltid betale tilbake pengar som er lånt. Konsekvensane av uvettig bruk av pengar kan vere mange og alvorlege. Uvettig bruk kan føre til gjeldsproblem, som igjen kan føre til personlege og sosiale problem, slik som stress, depresjon, og problem i forholdet til familie og vener. I verste fall kan det føre til konkurs, der du missar alt du eig for å dekkje gjelda di. Derfor er det viktig å bruke pengane dine på ein ansvarleg måte.