KVA ER PENGAR?

- økonomi
- handlar om at folk har tillit til pengar
- pengar er berre eit bytemiddel eller betalingsmiddel
- ingen verdi i seg sjølv
- betale for varer eller tenester
- praktisk å prise med pengar

- for omlag 5000 år sidan var dei vanlegaste bytemidla korn, ris og andre varer
- i Egypt vart gull brukt som bytemiddel
- dei første myntane var laga av kostbare metall som gull og sølv i Hellas for 2700 år sidan
- i nyare tid har pengar vorte laga av billege materiale (metall og papir)
- i moderne tid vert elektroniske pengar nytta (kort og appar som Vipps), som er pengar som ikkje er fysiske

- Noregs Bank har ansvaret for å lage pengar i Noreg
- saman med finanstilsynet kontrollerar dei kor mange pengar som finst iSamfunnet
- for at bytesystemet mellom pengar, varer og arbeidskraft ikkje bryt saman

- i økonomien er marknaden viktig
- kjøper og seljer møtest
- viss det er meir av ei vare eller teneste enn folk vil kjøpe, vil prisen falle
- prisen stig viss det er mindre av varen eller tenesta

- inflasjon får ein når prisane stig
- ein får mindre att for pengane ein har, som vil seie at pengane blir mindre verde
- oppstår når der er for mykje pengar i forhold til verdien av varer og tenester

KVA ER AVGIFTER OG SKATTAR?

- i Noreg har vi mange avgifter og skattar
- går til velferden, som gratis skule, helsevesen, vegar, trygdeordningar osv.
- Noreg har nokre av dei beste ordningane i heile verda
- blir ordna gjennom NAV

- meirverdiavgift (mva)
- i tillegg til meirverdiavgifta finst det mange andre slags avgifter- og skattar - i Noreg
- den skatten folk flest merkar mest til, er inntektsskatt
- dei som har høgast lønnsinntekt må betale mest i skatt
- dei som tener lite, betalar mykje mindre

Er det rettferdig at du betalar meir i inntektsskatt om du har meir lønn?

- også ungdommar som arbeider må betale inntektsskatt
- skattefritt inntill kr 70000,-

Treng du pengar i kvardagen din? Kva brukar du pengar på, og kvar får du pengar frå?

Kvifor er ingenting gratis?

- politikarar kranklar i eit demokrati korleis pengane skal fordelast, og korleis vi skal skaffe dei
- ingen samfunn har uavgrensa med ressursar
- vi må prioritere, ingenting er gratis
- alle samfunn - på ein eller annan måte - finne ut korleis dei mest rettferdig kan dele på dei goda dei faktisk har
- i demokratiske land handlar mykje av politikken om dette
- i land som ikkje er demokratiske så er ofte goda skeivt fordelte

Går det an a få meir ut av dei pengane ein har iSamfunnet?

- nye og betre maskiner
- robotar
- kunstig intelligens
- betre produksjonsutstyr
- dyktigare arbeidskraft
- høgare kunnskapsnivå
- nye energikjelder som ikkje nyttar fossilt brensel

Finst det negative konsekvensar av at maskiner erstattar menneske?

Kva for typar økonomi har vi?

- personleg økonomi
- omfattar arbeid og fritid, inntekt, skatt, sparing og lån, arv og gåver
- også kjøp av varer og tenester

- bedriftsøkonomi
- omfattar produksjon på sal av varer og tenester, kjøp av det som trengst for a produsere (ravarer, maskiner, energi og arbeidskraft), forteneste og samfunnsansvar

- samfunnsøkonomi
- tek føre seg samanhengane mellom personleg økonomi, bedriftsøkonomi og kva styresmaktene gjer
- økonomien til heile landet dreier seg om korleis dette samspelet verkar

KORLEIS HENG ØKONOMI OG MILJØ SAMMEN?

- økonomiske interesser står ofte i konflikt med naturinteresser
- livsvilkår
- miljøvernarar tenkjer "fore var-prinsippet"
- vil seie at dagens menneske må unngå å ha ein livsførsel som øydelegg naturen og miljøet sa sterkt at dei kommande generasjonane får problem

- miljøproblema i verda heng saman med fattigdomsproblema

- dersom fattige menneske blir mindre fattige, vil dei kjøpe fleire varer, som i neste runde fører til at miljøproblema blir større

Korleis kan vi skape ei meir rettferdig fordeling i verda samtidig som miljøet ikkje blir skadd?

KVA ER PRIVAT OG OFFENTLEG SEKTOR?

- næringslivet omfattar mange små og store bedrifter
- nokre produserer varer, andre tilbyr tenester
- nokre er eigde av privatpersonar, medan andre er eigde av staten - eller dei kan vere eigde av privatpersonar og staten i fellesskap

- privat sektor
- når ei bedrift blir eigd av privatpersonar
- kan gå konkurs, og difor oppteken med å gå med overskot
- oppteken av å halde kostnadar nede (lønn, leige, råstoff), og investere i ny teknologi

- offentleg sektor
- andre mål enn å gå med overskot (politiet, rettsvesenet, skole, helse)
- tenester og hjelpe menneske
- mange utgifter
- inntekter frå skattar og avgifter
- via statsbudsjettet

- sekundærnæring
- permittert

KORLEIS ER DEN NORSKE SAMFUNNSØKONOMIEN?

- den totale produksjonen av varer og tenester i dette landet
- vi kallar dette verdiskaping
- storleiken på all verdiskaping i eit land kallar vi bruttonasjonalprodukt
- BNP
- samla verdiskaping både i privat og offentleg sektor, målt per innbyggjar

- vanlegvis aukar produksjonen av varer og tenester kvart år
- arbeidskrafta stadig blir flinkare
- betre maskiner og teknologi
- smartare produksjonsmåtar

- av og til blir produksjonen av varer og tenester lågare
- resesjon
- ulike grunnar (krig, pandemiar, klima, naturkatastofar, dårleg økonomisk styring)
- fører ofte med seg aukande arbeidsløyse og enten fallende eller sterkt aukande prisar

- koronapandemien
- førte det til at verdiskapinga i Noreg blei kraftig redusert
- konkursar, arbeidslause og reduserte inntekter
- staten reduserte skattar og avgifter, og Noregs Bank reduserte renta

- oljefondet
- Noreg har hatt enorme inntekter i årevis frå olje - og gassproduksjon
- store delar a overskotet er plassert som sparepengar i utlandet (Statens pensjonsfond utland
- vi er einige om at desse pengane ikkje skal brukast opp med ein gong
- handlingsregelen
- vi brukar berre inntektene som desse pengane skaper (til dømes renter)

- jo større verdiskapinga er i Noreg, jo meir kan fordelast mellom innbyggarane
- det er ulike oppfatningar om kva som er rettferdig fordeling av pengane i Noreg
- politiske diskusjonar dreier seg om akkurat det

- skilnadane mellom fattige og rike i Noreg har vorte større dei siste 40 åra
- skilnadane mellom fattigfe og rike land har også vorte større

Er det rettferdig at skilnadane mellom fattige og rike har vorte større?

KVA GIR ARBEID?

- fritid er gratis
- fritid kan også ha ein kostnad om ein vel eller ikkje vel å bruke tida til arbeid
- kan opplevast som eit dilemma

Er fritid sløsing med tid?

- jo meir du ønskjer å skaffe deg av varer og tenester, dess meir må du jobbe
- du får samtidig mindre fritid

- du kan ofte ikkje sjølv bestemme kor mykje eller kor ofte du skal jobbe
- arbeidsgivar har oftast rett til å bestemme tida til dei ansatte

- som samfunn er vi i dag spesialiserte innanfor ulike yrke
- vi klarer å produsere meir på den måten
- nokre lagar mat, nokre underviser, nokre driv med helse osv.

- vi byter alt av arbeid og produksjon med pengar

KVA ER FORBRUK OG SPARING?

Kva vil du bruke pengane dine på?

- kan vere lurt å setje opp eit budsjett
- oversikt over pengar du har eller kjem til å få
- oversikt over pengar du vil eller må bruke altså utgiftene dine
- planleggje betre og prioritere
- bestemme deg for kva du vil velje vekk

- ein har som oftast faste inntekter
- som oftast lønn

- utgifter kan vere både jamne (faste) og ujamne
- jamne utgifter er lett å planlegge, mens ujamne utgifter kjem som oftast overraskande på deg

Kva for faste utgifter har du?

Kan du tenkje deg nokre utgifter som kan vere ujamne?

- det er lurt å spare pengar systematisk
- bruke til utgifter som kjem overraskande
- eller til eigen bustad

KVA ER LÅN?

- dei fleste av oss vil før eller seinare ta opp eit bustadlån
- for det første må ein ha noko sparepengar sjølv
- gjerne kalla eigenkapital
- kan vere pengar eller andre verdiar

- for det andre krev banken renter
- betaling for å låne deg pengar
- er ein viss prosentdel av lånet du tek opp
- i tillegg må ein betale tilbake sjølve lånebeløpet
‍
- det tek som oftast mange år å betale ned eit boliglån
- den totale lånesummen blir delt opp i veldig mange del-innbetalingar
- heiter avdrag
- ein må altså setje av pengar i mange år til å betale tilbake sjølve lånebeløpet, samt kostnaden ved å låne (rentene)

- bruk ein lånekalkulator for å skaffe deg oversikt over kva eit lån kostar

KVIFOR BØR EIN UNNGÅ UNØDVENDIGE LÅN?

- for å kunne bruke pengar må ein først ha tent dei, fått dei eller spart dei opp, lånt dei i ein bank

Kva vil det seie å låne pengar?

Er ikkje det å låne pengar eigentleg å byte om rekkjefølgja på det å spare pengar og det å bruke pengar?

- i staden for å spare før ein brukar pengar, kan du låne for å bruke
- betale tilbake lånet etterpå
- nedbetaling

- spørsmålet er kva ein eigentleg låner pengar til
- eit huslån kan kallast utsett sparing, der sparinga skjer ved å betale ned bustadlånet
- du eig til slutt bustaden og verdien av den
- nedbetalinga av lånet er altså ei form for sparing

- lån til forbruk er forbruk teke på forskot
- forbrukslån

- debetkort er et kort som gir deg direkte tilgang til bankkontoen din, og pengar som du eig
- med kredittkort har du tilgang til pengar som du ikkje eig, ofte med svært høge renter

- bankane har lågare renter på lån som er sikra i verdiar, til dømes ein bolig
- lån til forbruk er dyrt (høge renter) fordi det er ein risiko for at banken ikkje får tilbake pengane som er lånt ut

Må ein å betale tilbake pengar som er lånt?

Kva slags konsekvensar kan uvettig bruk av pengar få?