Mangfald
Det norske samfunnet er eit mangfald av kulturar, tradisjonar og menneske, frå dei urgamle samiske samfunna i nord til tradisjonelle tettstadar og byar i sør. Dette mangfaldet reflekterer Noreg si innvandrarhistorie, og bidreg til den unike identiteten i landet. Språkleg, etnisk, religiøst og kulturelt mangfald berikar Noreg, det fremjar inkludering og respekt for ulikheit. Noreg er også kjent for si sterke forplikting til likestilling og sosial rettferd, noko som ytterlegare forsterkar mangfaldet i landet. Trass i utfordringar, er det norske samfunnet eit levande døme på at mangfald kan styrkje ein nasjon, ikkje svekkje han.
Mangfald
1. Menneske får verdifulle impulsar frå dei som er ulike oss.
2. Mangfald er eit breitt og dynamisk omgrep.
3. Karakteristikkar av menneske
4. Eit samfunn er mangfaldig når medlemmene er ulike på ulike måtar.
5. Menneskeleg mangfald er noko vi skal feire.
Menneske får verdifulle impulsar frå dei som er ulike oss. Det er eit faktum vi alle bør omfamne, fordi denne ulikskapa er fundamentet til vår eigen unikhet. Vi er ei kompleks blanding av likskapar og ulikskapar, alle saman bundne saman i eit nettverk av menneskeleg erfaring. Dette er essensen av mangfald.
Mangfald er eit breitt og dynamisk omgrep som er brukt på mange ulike måtar. I naturen refererer vi til det som biologisk mangfald, det store spekteret av artar og livsformer på jorda vår. Geografisk mangfald handlar om dei ulike landskap, klima og økosystem i verda. I samfunnet snakkar vi om menneskeleg mangfald, som omfattar dei ulike kulturane, språka, og individuelle erfaringane.
Kva er det som karakteriserer menneske, uavhengig av kor i verda dei kjem frå? Vi er alle unike, med våre eigne styrker, svakheiter, lidenskapar, og draumar. Uavhengig av geografisk lokasjon, religion, kultur, eller bakgrunn, deler vi alle ein grunnleggjande menneskelegheit. Vi har evna til å tenkje, kjenne, elske, lære og vakse.
Eit samfunn er mangfaldig når medlemmane er ulike på ulike måtar - det kan vere seksuell orientering, kjønn, hudfarge, religion, politiske meiningar, eller funksjonsgrad. Det er verd å merke seg at nokre av desse ulikskapane er meir synlege enn andre. Uansett, alle desse faktorane saman bidreg til å skape eit rikt mangfald av menneskeleg erfaring.
Menneskeleg mangfald er ikkje noko vi berre skal tolerere, men noko vi skal feire. Det er det som gjer oss sterke, kreative, og innovative. Det er det som gir oss evna til å tilpasse oss, lære, og vekse. Så la oss omfamne ulikskap, fordi det er det som gjer oss unike.
Kultur
1. Kultur er summen av alt vi har lært, ikkje noko som er medfødd.
2. Kultur består av fleire ulike element
3. Overføring og endring av kultur
4. Betydninga av kultur i samfunnet
Kultur er summen av alt vi har lært, det er ikkje noko som er medfødd. Det er eit resultat av det vi lærer frå dei rundt oss, og det formar måten vi oppfører oss på, korleis vi tenkjer, og korleis vi opplever verda.
Kultur består av mange ulike element, inkludert verdiar, vanar, ferdigheiter, og kunnskapar. Verdiar fortel oss kva vi synsest er viktig og uviktig. Dei guidar oss i korleis vi lever livet vårt og korleis vi tek omsyn til andre. Vanar er dei daglegdagse rutinane og handlingane vi utfører, medan ferdigheiter er dei spesielle evnene vi utviklar for å kunne gjere visse oppgåver. Kunnskapar er informasjonen vi har samla opp gjennom livet.
Ein viktig del av kultur er at det vert overført frå generasjon til generasjon. Vi lærer frå dei eldre i samfunnet vårt, og vi overfører det vi har lært til yngre generasjonar. Men samstundes er kulturen i konstant endring. Nye idear, teknologiar, og erfaringar kan føre til endringar i kulturen vår.
Ferdigheiter, vanar, kunnskapar, og verdiar er alle delar av kulturen vår, og dei vert sett på som viktige i samfunnet vårt. Dei hjelper oss til å forstå vår plass i samfunnet, og korleis vi kan bidra på ein positiv måte. Kultur gir oss eit felles rammeverk for å forstå verda, og det bind oss saman som eit samfunn.
Påverknad og toleranse
1. I same kulturen finn vi mange ulike individ
2. Rolla av individ i eit demokrati
3. Viktigheita av fredelege diskusjonar
4. Verdien av respekt og forståing i samfunnet
I den den same kulturen i eit land finn vi mange ulike individ, kvar med sine eigne meiningar og perspektiv. Om vi ser nøye på oss sjølv, vil vi finne ei einestående blanding av tankar, erfaringar og oppfatningar, forma av vår eiga livshistorie. Dette er ein del av den menneskelege rikdommen, det unike ved oss alle, og det som gjer samfunnet vårt så dynamisk og variert.
I eit demokrati har alle rett til å påverka samfunnet ut i frå sine eigne oppfatningar. Vi har ikkje berre rett, men også plikt til å uttrykke oss og bidra til å forme samfunnet. Dette er ikkje berre ein fridom, men ein grunnleggande del av å leve i eit åpent og fritt samfunn.
Diskusjonar er avgjerande for å skape ein betre forståing og for å fremje nye tankar. Gjennom ordveksling, kan vi lære, utvide horisonten vår og byggje bruer. Det er ikkje alltid lett, men det er slik vi veks og utviklar oss, både som individ og som eit samfunn.
Likevel, det er viktig å unngå at diskusjonar endar i vald og kaos. For å oppnå dette, må vi vise åpenhet, forståing og toleranse for meiningar og oppfatningar hos andre menneske. Det er ikkje alltid vi er einige, men ved å lytte, forstå og respektere kvarandre, kan vi oppnå ein fredelig sameksistens og eit samfunn der alle får høve til å utvikle seg.
Samfunnet vårt ikkje berre bygd på lovar og institusjonar, men også på respekten og forståinga vi har for kvarandre. Å verdsetje ulikskapar og respektere meiningane til andre er ikkje berre eit teikn på modenheta i eit samfunn, men også ei nødvendig forutsetning for eit sant demokrati.
Eit fleirkulturelt samfunn
1. Samfunnet har store kulturelle variasjonar mellom menneska.
2. Hovudkulturen er den dominerande kulturen som alle tek omsyn til.
3. Subkulturar eksisterer innanfor hovudkulturen.
4. Hovudkulturen og subkulturane har felles element.
5. Konfliktar kan oppstå mellom hovudkulturen og subkulturane.
6. Samfunnet er eit komplekst system av ulike kulturar.
I eit samfunn finn ein som regel store kulturelle variasjonar blant menneska. Vi lever i eit fleirkulturelt samfunn, kor det finst ein hovudkultur som vi alle forheld oss til. Denne hovudkulturen er bygd opp av språk, historie, institusjonar, tradisjonar og normer.
Innanfor denne hovudkulturen finst det også subkulturar. Desse kan variere frå ungdomsgrupper og idrettsmiljø til politiske organisasjonar. Dei er ein del av samfunnet, men har særskilde karakteristikkar og verdiar som kan skilje dei frå hovudkulturen.
Trass i forskjellane, har hovudkulturen og subkulturane mykje til felles. Dei delar ofte same språk, har same historiske referansar, og lever under same institusjonar.
Men det kan også oppstå alvorlege konfliktar. Til dømes kan ekstreme subkulturar, som nynazisme eller ekstreme religiøse grupper, skape store utfordringar. Dette er subkulturar med ekstreme politiske oppfatningar som kan komme i sterk konflikt med resten av samfunnet. Dei går ofte mot grunnleggjande verdiar og normer i hovudkulturen, og kan såleis vere ei kjelde til konflikt og usikkerheit.
Det er viktig å hugse på at eit samfunn er eit komplekst system av ulike kulturar, og at balansen mellom hovudkulturen og subkulturane kan vere avgjerande for samfunnet sin velferd og harmoni.
Kulturforandring
1. Kulturen er dynamisk
2. Kommunikasjon driv kulturendring
3. Lov- og regelendringar som respons på kulturendringar
4. Globalisering akselererer kulturendring
5. Potensielle negative effektar av kulturendring
6. Bevaring av kulturelt mangfald
Kulturen er noko som lever og andar; det er ikkje ein stilleståande tilstand. Kultur er i konstant forandring, og kvar nye generasjon bidreg til å forme og endre han. Ein av dei viktigaste faktorane for dette er måten vi kommuniserer med kvarandre på, og denne kommunikasjonen er i seg sjølv i konstant forandring. Verktøy som internett og telefon har revolusjonert korleis vi interagerer, og slik har dei også forandra kulturen vår.
Ein kan sjå mange døme på korleis endringar i lovene og reglane våre er ein respons på endringar i kulturen. Tenk til dømes på lovar om personvern og opphavsrett i digitale rom, som har utvikla seg i takt med at teknologien har endra korleis vi deler og konsumerer informasjon.
Endringane i kulturen skjer raskare no enn før. Årsaka til dette er globaliseringa. Verda vert stadig meir samankobla, og det fører til auka kulturkontakt. Men kulturelle endringar kan òg skje på skadelege måtar. Nokre gonger kan ein kultur dominere og til og med utrydde ein annan, eit fenomen som ofte vert omtalt som 'kulturimperialisme'. Dette har vi sett med til dømes indianarane i Amerika og samane her i Noreg. Dette er ei påminning om at sjølv om kulturell endring er ein del av livet, må vi passe på at vi ikkje mistar verdifulle delar av menneskeleg mangfald i prosessen.
Tradisjonar
1. Tradisjon er ein avgjerande del av kulturen vår.
2. Det norske språket og kulturelle uttrykk er også vesentlege aspekt ved kulturen vår.
3. Utdanninga i Noreg bidreg til vår felles kulturforståing.
4. Trass i fellestrekk, er den norske kulturen variert.
5. Kulturen vår er både felles og mangfaldig.
Tradisjon er ein avgjerande del av kulturen vår. Kulturelle mønster blir vist gjennom ulike normer, institusjonar og skikkar som vi har i samfunnet vårt. Ein av desse er dugnad, ein typisk norsk tradisjon som står sterkt i hjarta av mange.
Det norske språket, med sine dialektar og eigaart, er eit anna døme på det vi kan kalle «typisk norsk». Det same er vår eiga historie, dei tradisjonane vi har og dei ulike kulturelle uttrykka vi brukar. Alt dette saman utgjer det norske særpreget.
Vi lærer dei same tinga på skulen, frå historie til matematikk. Gjennom utdanninga får vi ei forståing for dei grunnverdiane vi har i Noreg, som ytringsfridom, trusfridom og respekt for demokratiet. Dette er verdiar som er felles for oss, og dei bidreg til å forme dei same oppfatningane av kva som er rett og gale.
Men samstundes som vi har desse fellestrekka, har den norske kulturen store variasjonar. Dette gjeld både mellom landsdelar, byar og mellom ulike grupper i samfunnet. Kvar landsdel, by, og gruppe har eigenarten sin, som alle bidreg til å gjere den norske kulturen rik og mangfaldig.
Kulturen vår er altså både felles og mangfaldig, og begge desse aspekta er viktige for å forstå kva det vil seie å vere norsk. Kulturen vår er ikkje berre eit sett med faste reglar og tradisjonar, men også eit levande, skiftande og mangfaldig uttrykk for kven vi er.
Sosialt fellesskap
1. Menneske bur på ulike stadar rundt om i verda, innanfor bestemde geografiske område.
2. Menneske har ein behov til å skilje mellom dei vi liknar og dei vi ikkje liknar.
3. Identiteten vår er samansett av mange ulike delar.
4. Identiteten vår blir skapt både i oss sjølve og saman med andre menneske i livet vårt, som familie og vener.
5. Identitet kan også knyte seg til korleis vi ser ut, og korleis kroppen vår er.
6. Ulikskapar vi legg merke til kan ha påverknad på korleis vi oppfører oss mot kvarandre.
Menneske bur på ulike stadar rundt om i verda, innanfor bestemde geografiske område. Ofte er det kulturelle kjenneteikn og vanar som knyter oss saman, som folk innanfor same område. Staden ein bur på, kan seie noko om kven ein er, men også kven ein ikkje er.
Som menneske har vi ein behov til å skilje mellom dei vi liknar og dei vi ikkje liknar. Det kan vere praktisk å ha slike skilje, fordi det hjelper oss å definere kva som høyrer saman og kva som ikkje gjer det. Men er det nokon ulikskapar du synsest er vanskelegare å akseptere enn andre?
Identiteten vår er ikkje enkel, men samansett av mange ulike delar. Vi er påverka på kryss og tvers av andre menneske og grupper vi identifiserer oss med. Du kan vere norsk, jente, kvit, heteroseksuell, ålesundar, musikar, miljøaktivist og vegetarianar. Alle desse delane av identiteten din bidreg til å forme kven du er.
Identiteten vår blir ikkje berre skapt i oss sjølve, men også saman med andre menneske i livet vårt, som familie og vener. Den er ikkje stasjonær, men endrar seg over tid. Du veks, får nye vener, nye klassekameratar, nye lærarar og møter nye problem. Identiteten din utviklar seg derfor stadig.
Identitet kan òg knyte seg til korleis vi ser ut, og korleis kroppen vår er. Er det viktig for deg å ikkje vere annleis? Kvifor eller kvifôr ikkje?
Dersom vi lettare legg merke til nokre ulikskapar enn andre, kan det ha noko å seie for korleis vi oppfører oss mot kvarandre. Det kan påverke korleis vi kommuniserer, samhandlar og korleis vi forstår ulikskap og likskap mellom oss. Dette er viktig å ha i tankane når vi møter ulike menneske i kvardagen. Det hjelper oss å bli meir open, inkluderande og forståande.
Fellesskap er viktig
1. Utanforskap
2. Typar av utanforskap
3. Personlege opplevingar
4. Kamp mot utanforskap
5. Ansvar for inkludering
Utanforskap kan seiast å vere det motsetje av felleskap. Det er ein stad kor menneske finn seg ståande utanfor eit fellesskap, ei gruppe eller eit samfunn. Det kan vere ein overveldande kjensle, ein stund der du kjenner deg skild frå noko eller nokon.
Det finst mange typar utanforskap. Nokre kjenner på det i arbeidslivet, der dei kan føle at dei ikkje passar inn eller blir verdsette. Andre gonger kan ein oppleve utanforskap som innvandrarar, der språkbarrierar og kulturelle forskjellar kan skape eit gap mellom dei og det omkringliggande samfunnet.
Har du nokon gong kjent på denne kjensla, denne kjensla av å stå utanfor? Kan hende har du opplevd det på eit eller anna tidspunkt, i ein eller anna form. Kanskje var det på skulen, på jobben, eller i ein sosial samanheng. Korleis kjendest det?
Ein viktig del av å kjempe mot utanforskap er å gje plass til dei som ikkje alltid er inkluderte. Kanskje kan du invitere nokon som ser ut til å stå litt på sidelinja inn i det sosiale fellesskapet ditt. Det kan vere så enkelt som å tilby dei ein plass ved bordet, å ta dei med på ein tur, eller å starte ein samtale med dei. Små handlingar kan ha stor effekt, og ein liten innsats frå deg kan gje stor verdi for dei som kjenner seg utanfor.
Vi har alle eit ansvar for å bidra til å skape eit inkluderande samfunn der alle kan kjenne seg del av eit fellesskap. Og noko så enkelt som å invitere nokon inn, kan gje ei stor endring i korleis dei ser på seg sjølve og korleis dei opplever verda rundt seg.
Det som bestemmer i eit fellesskap
1. I samfunnet
2. Døme på minoritetar
3. Demokrati
4. Ingen garanti
I eit samfunn er det vanleg å snakke om majoritet og minoritet. Majoritet betyr rett og slett fleirtal - det er dei som utgjer den største gruppa av menneske i eit samfunn. På motset side har vi minoritet, som tyder mindretal. Dette er dei som er i mindretal, eller ei mindre gruppe menneske i eit samfunn.
Døme på minoritetar kan vere mange. Det kan vere folk som har nådd ein alder over 90 år, eller dei med ekstra høg IQ. Andre døme kan vere rånarar, ulike religiøse grupper, eller folk med ulike seksuelle orienteringar. Alle desse er døme på minoritetar, for dei er ikkje i fleirtal i samfunnet.
I eit demokrati er det nettopp majoriteten, eller fleirtalet, som bestemmer. Demokratiet er bygd på prinsippet om at fleirtalet skal bestemme, men samtidig med respekt for minoritetane sine rettar. Det er ikkje noko garanti for at ein person eller ei lita gruppe kan ta styringa åleine.
Men det er ein risiko i demokrati: at minoritetane ikkje blir teke omsyn til. Dersom majoriteten alltid bestemmer, kan det hende at minoritetane sine stemmer og behov ikkje blir høyrt eller ivareteke. Dette er ein utfordring som alle demokratiske samfunn må jobbe med, for å sikre at alle innbyggjarane sine rettar og behov blir ivareteke.
Nasjonale minoritetar i Noreg
1. Nasjonale minoritetar i Noreg
2. Spesifikke minoritetsgrupper
3. Vern av minoritetar
4. Urfolket i Noreg
5. Andre minoritetar i Noreg
Nasjonale minoritetar er folkegrupper som har vore knytt til Noreg over lang tid, og har bidrege til å forme norsk kultur. Fem slike grupper i Noreg er jødane, kvenane (norskfinnar), skogfinnane, romfolket og romanifolket/taterane.
Jødane er ei folkegruppe som har jødedommen som religion, og er spreidd over store delar av verda. Dei har også ein lang historie i Noreg, og har bidrege til den norske kulturen på mange måtar.
Kvenane, også kjent som norskfinnar, er ein folkegruppe som hovudsakleg held til i Finnmark. Dei er etterkommarar av finske innvandrarar, og språket deira heiter kvensk.
Skogfinnane er etterkommarar av finnar som vandra inn til Sverige, og vidare til det søraustlege Noreg frå 1640-åra og utover.
Romfolket, som tradisjonelt er kalla sigøynarar, omfattar fleire ulike grupper. Dei kom til Noreg i siste halvdel av 1800-talet.
Romanifolket, også kjent som taterane, har ein lang historie i Noreg og Sverige. Dei er eit reisande folkeslag som dreg frå stad til stad utan nokon fast bustad.
Vern av minoritetar er ein viktig del av menneskerettane, som er rettar vi alle har fordi vi er menneske, uavhengig av kjønn, alder, seksuell identitet, livssyn eller nasjonalitet. Det er viktig å hindre at desse gruppene blir urettferdig behandla.
Samane har status som urfolk i Noreg, noko som gir dei særskilde rettar og vern.
Det finst også andre typar minoritetar i Noreg, som til dømes homofile, minoritetsspråklege og innvandrarar. Desse gruppene har også rettar og vern under menneskerettane, og det er viktig å sikre at deira rettar og interesser blir ivaretekne.
Innvandrarar i Noreg
1. Noreg er eit land rikt på mangfald.
2. Innvandringa til Noreg kan delase inn i ulike bølgjer.
3. Grunnar for innvandring varierer.
4. Uvandring frå Noreg har også vore betydeleg.
5. Det er vekslinga, eller flyttinga, av folk som har ført til det riket mangfaldet i Noreg i dag.
6. Mangfaldet
Noreg er eit land rikt på mangfald. Hovudårsaka er menneske som har vandra hit frå ulike kantar av verda. Dei største innvandrargruppene kjem frå nære europeiske land som Polen, Litauen og Sverige. Dette utgjer den første bølgja av innvandring.
Men det er ikkje berre folk frå Europa som har funne vegen til Noreg. Etter desse landa følgjer menneske frå Syria, Somalia, Tyskland, Irak, Filippinane, Eritrea og Pakistan. Dette er folk som har vandra hit på grunn av ulike grunnar, og har forma det vi i dag ser som det norske samfunnet.
Fleire har kome hit for å arbeide, og ta del i den norske økonomien. Andre har funne kjærleiken her, og har flytta hit for å starte eit nytt liv saman med ein norsk partnar. Men det er også mange som er på flukt frå krig og konflikt, og ser på Noreg som ein trygg hamn.
Alle som vandrar inn, er også utvandrarar. Dei forlet ein kjend stad for å byrje eit nytt liv på ein ny stad. Dette er ikkje eit nytt fenomen for Noreg. For 100-150 år sidan utvandra omlag 800 000 personar frå Noreg til Amerika. Økonomiske kriser, overbefolkning, svolt og fattigdom dreiv dei vekk.
Det er denne vekslinga, denne flyttinga av folk, som har gjeve oss det riket mangfaldet vi ser i Noreg i dag. Alle desse grupperingane, både dei som har vandra inn og dei som har vandra ut, er med på å forme det landet vi kjenner som Noreg. Og det er nettopp dette mangfaldet som gjer oss sterke og rike som nasjon.
Mangfald i samfunnet
1. Risiko ved einsarta samfunn
2. Fordelar ved mangfaldige samfunn
3. Ulemper ved mangfaldige samfunn
4. Fordelar ved mangfald i eit samfunn
Eit samfunn kan risikere å bli for einsarta og lite mangfaldig. Det kan føre til at rammene for kva som er innanfor, og kva som blir rekna som normalt eller bra, kan bli altfor fastlåste og tronge. Det vil seie at det skal mindre til for å skilje seg ut, fordi det er så sterke normer og forventningar om korleis ein skal oppføre seg.
I motset fall, dersom mange ulike handlemåtar er aksepterte, blir det lettare å godta at vi er ulike. Det gir oss rom for å vere oss sjølve, og det skaper større toleranse i samfunnet.
Men, det kan òg ha sine ulemper. Dersom minoritetsgrupper ikkje vert tolerert eller verdset, risikerer vi at det utviklar seg parallelle samfunn. Dette er fleire samfunn som lever ved sidan av kvarandre, med ulike verdiar, kyrkjesamfunn, butikkar, skular osb. Dette kjenner vi til som gettoar.
Gettoar i Noreg er ikkje så vanlege som i nokre andre land, men dei eksisterer. Dei kjenneteiknast ofte ved at ein bestemt etnisk eller sosial gruppe dominere i eit geografisk område. Uheldige følgjer av slike gettoar kan vere at dei forsterkar sosiale og økonomiske skilnader, og bidreg til isolasjon og fråværande integrasjon.
På den andre sida, når eit samfunn er mangfaldig, kan det opne for eit mylder av ulikskap og personleg utvikling. Ulikskapen kan føre til at vi lærer av kvarandre, og det kan inspirere til nytenking og innovasjon. Utvikling av samfunn skjer når alle samhandlar og samarbeid og finn vegen vidare saman. Det er nettopp i dette mangfaldet at vi kan finne styrken vår, fordi det er her vi kan lære å setje pris på ulikskapane våre, i staden for å sjå på dei som problem.
Mangfald og kommunikasjon
1. Mangfald
2. Kommunikasjon
3. Når misforståingar oppstår, har vi to val
4. For å forstå den andre personen, må vi vere
5. Refleksjon over eigen kommunikasjon
6. Respekt for minoritetsspråk
7. Viktigheita av eit felles språk
8. God kommunikasjon
Mangfald kan gje både rikdom og utfordringar. Eitt av områda der mangfaldet kan skape problem, er når vi skal kommunisere med kvarandre. Kommunikasjon er ikkje berre ord, det omfattar òg tonefall, mimikk, augebruk og kroppsspråk. Det kan oppstå misforståingar både på grunn av kva vi seier, korleis vi seier det, og korleis vi brukar kroppen vår i møte med andre.
Når ei misforståing oppstår, har vi to val. Vi kan velje å ikkje gjere noko, eller vi kan prøve å utforske det den andre personen faktisk prøver å formidle. Dette inneber at vi må vere nysgjerrige, lydhøre og villige til å prøve å forstå perspektivet til den andre.
Tenk på korleis du sjølv kommuniserer. Kva type språkstil brukar du når du snakkar med andre? Er du klar og tydeleg, eller brukar du vanskelege ord og komplekse setningar? Ved å vere medvite på korleis du formidlar bodskapen din, kan du bidra til å unngå kommunikasjonsproblem.
Vi skal ha respekt for språka til minoritetane. Dei er ein viktig del av kulturelt mangfald og identitet. Men samstundes er det viktig at vi har eit felles språk som alle kan forstå. Dette er ikkje berre eit spørsmål om samhøyrigheit, men kan faktisk handle om liv og død i nokre tilfelle. Ein god kommunikasjon er ein nøkkel til å byggje bruer mellom ulike kulturar og menneske, og til å skape eit inkluderande samfunn der alle blir sette og høyrt.
Sameland
1. Sameland strekkjer seig over eit stort geografisk område i Nord-Europa
2. Sameland er heimen til om lag 50 000 samar
3. Heile landet
4. Det samiske samfunnet er variert
5. Finnmark fylke i Noreg har flest samar, men det finst også ein stor samisk befolkning i hovudstaden, Oslo.
6. Sameland er kjenneteikna av den rike kulturen sin og historie
7. Det samiske språket er mangfaldig
Sameland strekkjer seg over ein stor del av Nord-Europa, frå Kolahalvøya i Russland til Engerdal i Hedmark og Idre i Sør-Sverige. Dette vidstrekte området er heimen til om lag 50 000 samar, der omtrent 30 000 bur i Noreg.
Desse samane er ikkje konsentrert på ein stad, men er spreidde over heile landet. Det samiske samfunnet er like variert som det norske, med ulike tradisjonar, kulturar og levesett. I Noreg finn vi flest samar i Finnmark fylke, men det er også ein stor samisk befolkning i hovudstaden. Oslo er faktisk den byen der det er flest samar.
Sameland, med den rike kulturen og historia si, er eit stort og variert område. Det samiske språket er like mangfaldig, med ni ulike dialektar. Nokre av desse er så ulike at dei kunne vorte kalla for eigne språk. Språka speglar det unike mangfaldet og den rike kulturen til samane, og er eit vitnesbyrd om det sterke samiske samfunnet som strekkjer seg over heile Nord-Europa.
Den gamle samiske samfunnsforma
1. Historisk livsstil for samane
2. Tidsendringar og påverknader
3. Oppløysing av tradisjonelle samiske samfunn (sijddaene)
4. Nye levevegar og tilpassing
5. Endring i familiestruktur og kulturell tilpassing
Frå gammalt var samane eit jakt- og fangstfolk. Dei levde av naturalhushaldning, nytta det naturen gav dei og streifa omkring i dei nordlege delane av Skandinavia. Dei levde i ein form for balanse med naturen, i eit samspel der dei både gav og tok.
Men tida endra seg, og saman med tida kom endringar i måten folk levde på. Med framveksten av nasjonalstatane kom nye grenser, nye lover, og nye måtar å organisera livet på. Samane, som lenge hadde streifa omkring over store område, måtte no dele ressursane sine med andre som busetje seg i områda deira. Det gjorde livet vanskelegare, men samane tilpassa seg og heldt fram å leve som best dei kunne.
Men den største endringa kom då sijddaene, dei tradisjonelle samiske samfunna, vart oppløyst. Dette førte til store omveltingar for samane. Dei måtte finne nye måtar å livberga seg på, og det vart ein stor utfordring.
Nokon vende seg mot tamreinen. Reindrift hadde alltid vore ein del av samisk kultur, men no vart det endå viktigare. Andre prøvde seg med småbruk og fiske. Det var vanskeleg, men samane er eit sterkt folk, og dei klarte å tilpassa seg dei nye forholda.
Over tid vart den norske familieforma meir vanleg blant samane. Denne endringa kom gradvis, og vart ein del av den nye måten å leve på. Det var ei tid med store endringar, men samane heldt fram å leve, å tilpassa seg, og å halda på den unike kulturen sin og tradisjon.
Samane sine landegrenser
1. I 1751 vart grensa i nord mellom Noreg, Sverige og Finland fastsett gjennom ein grensetraktat.
2. Dette var særleg viktig for samane som dreiv med reindrift.
3. I 1852 skjedde det store endringar. Grensestenginga kom, noko som skapte store problem for reindriftssamane.
I 1751 vart grensa i nord mellom Noreg, Sverige og Finland fastset gjennom ein grensetraktat. Traktaten anerkjende rettane til samane, eit folk som lenge hadde budd i desse områda. For første gong var det skriftleg stadfesta at samane hadde lov til å kryssa landegrensene fritt, akkurat slik dei alltid hadde gjort.
Dette var særleg viktig for samane som dreiv med reindrift. Reinflokkane deira bevega seg naturleg over store område, utan omsyn til dei politiske grensene som menneska hadde sett. For reindriftssamane, var denne frie rørsla livsviktig.
Men i 1852 skjedde det store endringar. Grensestenginga kom, noko som skapte store problem for reindriftssamane. Med grensene stengt, kunne ikkje lengre reinflokkane bevege seg fritt over landegrensene slik dei alltid hadde gjort. Dette skapte store hindringar for samane si tradisjonelle levemåte, og endra livet deira for alltid.
Samane vart kristna
1. Samane hadde frå urminnes tider si eiga tru og andeliv.
2. Norske styresmakter, som var sentrerte i hjartet av Noreg, ønskte å kristne samane.
3. Blir sameint åndelege liv og kultur vart sett på som mindreverdig av dei norske styresmaktene.
4. I denne uroa, steg den svenske presten Lars Levi Læstadius fram.
5. Innføringa av Læstadianismen forsterka uroa i nord.
6. Uroa kulminerte i opprøret i Kautokeino.
7. Hendingane vitnar om konsekvensane av å undertrykkje eit folks kultur og tru.
Frå urminnes tider hadde samane si eiga tru og andeliv. Det eit sterkt ynskje frå den norske staten å kristne dette folket, i ei tid der religion var eit sterkt styringsverktøy. Misjonærar reiste nordover til Sameland, bygde kyrkjer og prøvde å innføre ei ny tru og levemåte.
Samane sitt åndelege liv, og kulturen deira, vart sett på som mindreverdig av dei norske styresmaktene. Dette synet skapte store spenningar og konfliktar mellom dei to folkegruppene. Den djupt rotfeste respekten og æra for naturen som var så sentral i samisk tru, vart undervurdert og latterleggjord.
I denne uroa steig den svenske presten Lars Levi Læstadius fram. Han starta ein vekkjelsesrørsle som skulle komme til å endre livet til mange samar. Læstadianismen, som rørsla vart kjend som, var eit sterkt og kraftfullt fenomen som overtydde mange samar om å slutte seg til.
Likevel, dette forsterka berre den eksisteranden uroa i nord. Med denne nye trusretninga, kjende mange samar at deira tradisjonelle livsveg og åndelegheit vart truga. Det var som om deira eiga identitet vart rista i fundamentet sitt.
Opprøret i Kautokeino var eit utslag av denne uroa. Det skapte djupe sår i Sameland, og påverka forholdet mellom samane og dei norske styresmaktene i mange år framover. Denne hendinga er eit sterkt vitnesbyrd om konsekvensane av å undertrykkje eit folk sin kultur og tru, og viser kor viktig det er å respektere og verdsetje mangfaldet i eit samfunn.
Samane vart fornorska
1. Etter Kautokeino-opprøret
2. Styresmaktene
3. Skulane var eit sentralt verkemiddel i denne prosessen.
4. I 1902 vart det levert eit nytt slag mot samane.
5. Ei mørk tid
6. I dag
Etter opprøret i Kautokeino tok norske styresmakter eit steg lenger i å fornorske samane. Dei ønskte å forme om samane, gjere dei så norske som mogleg. Eit sentralt verkemiddel i denne prosessen var skulane.
Skulane skulle ikkje lenger ha lov til å bruke det samiske språket i opplæringa. Lærarane fekk i oppgåve å passe på at samiske elevar ikkje snakka sitt eige morsmål på skulen. Det var ein drastisk endring som påverka samisk kultur og språk sterkt.
Dessutan vart det bestemt at samebarn skulle bu i skuleinternat. Dette vart sett i verk for å skilje dei frå familiane sine og for å forsterke fornorskingsprosessen.
I 1902 kom eit nytt slag mot samane. Det vart forbode å selje land til personar som ikkje kunne snakke norsk. Denne politikken hindra samane i å eige og forvalte eige land, noko som undergrov deira tradisjonelle livsstil.
Denne perioden i norsk historie er ein mørk tid der samisk kultur, språk og levemåte vart freista utradert for å skape eit meir 'norsk' samfunn. Det er viktig å hugse på dette for å forstå samisk historie og dei utfordringane samane står overfor i dag.
Posisjonen til samane i det norske storsamfunnet
1. Historie
2. Samiske organisasjonar
3. Markante hendingar
4. Globalt arbeid
5. Noreg og urfolksrettar
Undertrykkinga av samefolket har ei lang historie, men ho tok ikkje slutt for på 1960-talet. Den tida vi tenkjer på, då fornektinga av samisk kultur var mest utbreidd, vart etter kvart erstatta med gradvis anerkjenning. Det tok mange år med kamp før samefolket fekk lov å bruke det samiske språket i skulen. Denne kampen var ein viktig del av det breie arbeidet for å bevare og styrkje samisk kultur og identitet.
I dag har samiske organisasjonar i Noreg, Sverige og Finland fått stadig meir makt i storsamfunnet. Nordisk Samerråd og Sametinget er blant dei viktigaste organisasjonane som kjempar for samefolkets rettar og interesser. Desse organisasjonane arbeider for å fremje samisk kultur, språk og levemåte, og for å sikre samefolkets rettar til land og vassdrag.
1993 var eit markant år for samefolkets kamp for rettar og anerkjenning. Då vart den internasjonale dagen for samefolket, 6. februar, etablert. Denne dagen er no ein viktig markering av samisk kultur og historie, og ein påminning om samefolkets rettar og verdigheit.
Samefolket er òg med i Verdsrådet for urfolk, ein organisasjon som arbeider for urfolks rettar verda over. Dette er eit viktig forum for samefolket til å kjempe for sine interesser på globalt nivå.
Noreg har vore eit føregangsland på mange måtar i urfolksrettar. Det vart det første landet i verda til å inngå ein avtale om at urfolk sjølv skal avgjere over si eiga utvikling. Denne avtalen markerer eit viktig steg mot anerkjenning av samefolkets suverenitet, og er eit døme for andre land å følgje.
Samane og naturen
1. Samane har til alle tider utnytta dei rike naturressursane som har vore tilgjengelege.
2. Respekt for naturen
3. Kleda og reiskapen dei laga, kom direkte frå naturressursane.
4. Duodji (samisk handverk) speglar samisk kultur og historie.
5. Misforståinga om at samane berre driv med reindrift.