Lov og rett
Lover og reglar
Læringsmål
1. Normer og uskrivne reglar
2. Skrivne reglar (lover)
3. Kriminalitet
4. Kven er dei kriminelle?
5. Viktige lover og reglar
6. Konsekvensar av å bryte lovene
7. Kvifor følgjer vi lovene
I alle samfunn, også i Noreg, har vi uskrivne og skrivne reglar som hjelper oss å leve saman på ein god måte. Uskrivne reglar, eller normer, er ofte ting vi lærer heime eller på skulen. Det er ikkje nødvendigvis ulovleg å bryte desse reglane, men om du gjer det, kan folk rundt deg reagere negativt. Til dømes, om du raper høgt i klasserommet, kan læraren eller klassekameratane dine seie ifrå at det ikkje er greitt.
Men normer er ikkje nok i eit komplisert samfunn som vårt. Derfor har vi lovar. I Noreg er det Stortinget som bestemmer kva lover vi skal ha. Desse lovene er til for å verne oss og samfunnet, og dei kan endre seg over tid. Til dømes vart det i 2004 forbode å røyke på offentlege stadar for å verne folk mot passiv røyking.
Når det gjeld kriminalitet, er det handlingar som bryt med dei lovene som er fastsett av Stortinget. Det er ulike grader av alvorlegheit, og ikkje alle lovbrot blir sett på som like alvorlege av samfunnet eller rettssystemet. Årsakene til at folk gjer seg skuldig i kriminalitet kan vere mange og komplekse. Det kan vere sosiale eller økonomiske forhold, men det kan også vere individuelle val. Når det kjem til spørsmålet om kven som er dei kriminelle, finn vi dei i alle samfunnslag, aldrar og kjønn, sjølv om statistikken viser at det ofte er menn som står for den mest alvorlege typen kriminalitet.
Til slutt, kva slags lover og reglar som er viktigast i eit samfunn kan variere frå person til person. Nokon vil kanskje seie at lover som vernar personar sin fridom er dei viktigaste, medan andre vil meine at lover som vernar fellesskapet og miljøet er viktigare.
Så både normer og lover har ein plass i samfunnet vårt. Dei hjelper oss å leve saman på ein ordna og føreseieleg måte. Dei fleste av oss følgjer lovene fordi vi meiner dei er rettferdige, og fordi vi vil unngå dei konsekvensane det har om vi bryt dei. Og for dei som likevel vel å bryte lovene, har vi eit rettssystem som trer i kraft.
5 SPØRSMÅL
Maktfordeling
Læringsmål
Læringsmål
1. Historisk bakgrunn
2. Problem med einevelde
3. Filosofisk endring
4. Noreg i dag
5. Den fjerde statsmakta
6. Lovverket i Noreg kring opplæringslova
For over 350 år sidan i København, Danmark, hadde kong Frederik 3. ei stor plan for bursdagen sin. Han bestemde seg for å gi seg sjølv ei gåve som skulle setje han i full kontroll over både Danmark og Noreg. Han skreiv under på ein lov, kongelova, som sa at han åleine skulle ha all makt og myndigheit. Det var ikkje berre at han bestemde småting; han kunne faktisk lage lover utan å spørje nokon andre. Dette systemet der ein person har all makt blir kalla einevelde.
Ein skulle kanskje tru at det å ha ein konge som bestemmer alt var litt som i eventyra, men det var det ikkje. I praksis betydde det ofte at kongen kunne gjere kva han vilje, og vanlege folk hadde ingen måte å stoppe han på. Så kom det nokre smarte folk på banen, som filosofane John Locke og Montesquieu. Dei introduserte noko viktig som vi kallar maktfordelingsprinsippet. Dei sa at makta skulle delase mellom ulike delar av staten for å unngå maktmisbruk.
I dagens Noreg er dette prinsippet veldig viktig. Makta er delt mellom Stortinget, som lagar lover; regjeringa, som sørgjer for at desse lovene blir følgde; og domstolane, som dømmer folk og passar på at ingen misbrukar makta. Pressa, eller media som vi ofte kallar det, blir også rekna som ei viktig kraft i samfunnet. Dei er som ein vaktbikkje som passar på at alt går rett for seg.
Dette systemet har vist seg å fungere veldig godt. Det er mykje mindre sjanse for at nokon kan misbruke makta si når det er fleire som deler på ansvaret. Til dømes har vi i Noreg mange lover som regulerer alt frå korleis du skal oppføre deg i trafikken til kva rettar og pliktar du har som elev i skulen.
Så kva synsest du er bra med dette systemet? Å bu i ein rettsstat som Noreg, der makta er så godt fordelt, betyr at du som innbyggjar har ein god del sikkerheit og friheit. Det er jo ikkje verst, eller kva?
5 SPØRSMÅL
Lage ei lov
Læringsmål
1. Initiativ
2. Behandling i departementet
3. Høyringsrunde
4. Stortinget
5. Endeleg godkjenning
6. Publisering
Tenk deg at du ønskjer at alle skular skal ha eit minimumstal timar med fysisk aktivitet kvar veike for å betre folkehelsa.
Først må du finne ut kven som har ansvaret for slike saker. I dette tilfellet er det Kunnskapsdepartementet som tek hand om utdanning. Du samlar ei gruppe menneske som er einig med deg og skriv ein velformulert e-post til departementet. Det er viktig å grunngje godt for kvifôr du meiner dette er ein god idé.
Etter at e-posten er send og lesen i departementet, kan det hende statsråden finn idéen interessant. Då blir det set i gang eit arbeid for å forme ut eit konkret lovframlegg. Ekspertar på utdanning og helse blir kanskje konsultert, og det blir sjekka korleis liknande tiltak har fungert i andre land.
Når eit utkast til lovframlegg er klart, blir det sendt ut på offentleg høgring. Dette gir rom for at lærarar, foreldre, helsearbeidarar og andre interesserte kan gi tilbakemeldingar. Kanskje nokre er uroa for at meir fysisk aktivitet vil gå ut over andre fag, medan andre synsest det er eit kjempebra tiltak.
Etter høgringrunden går forslaget tilbake til departementet, der det blir justert etter innspela som har kome inn. Då blir ein proposisjon laga og sendt til Stortinget. Her blir forslaget diskutert i ein komité først, i dette tilfellet kanskje utdanningskomiteen, der politikarar frå alle partia ser på det.
Når komiteen har gjort seg opp ei meining, blir saka ført vidare til heile Stortinget. Her blir det debattert, og alle partia får uttale seg. Etter det blir det avstemming. For å vere heilt sikre på at dei gjer det rette, stemmer dei faktisk to gonger med minst tre dagar i mellom.
Om Stortinget vedtek forslaget, går det tilbake til regjeringa for å fastsetje når den nye lova skal tre i kraft. Kongen signerer som eit siste steig, men det er meir ein formalitet enn noko anna.
Til slutt blir lova lagt til i Lovdata, som er ein database over alle norske lover. Dermed er prosessen fullført, og takka vere ditt initiativ vil no alle skular ha eit minimumstal timar med fysisk aktivitet kvar veike. Det er ein lang prosess, men det er slik ein sikrar at alle får høgre på seg og at han endelege lova blir så god som mogleg.
5 SPØRSMÅL
Domstolane
Læringsmål
1. Typar rettssaker
2. Konsekvensar
3. Domstolar i Noreg
4. Internasjonale instansar
I Noreg har vi eit domstolsystem som behandlar ulike typar saker. Når folk snakkar om rettssaker, tenkjer dei ofte på straffesaker der nokon er mistenkt for å ha gjort noko ulovleg. Det kan vere alt frå butikktjuveri til alvorlege handlingar som drap. Men domstolane gjer også ein annan viktig jobb; dei behandlar det vi kallar sivile saker. Dette er saker der to eller fleire partar ikkje blir einige om noko, til dømes i ein skilsmisse der foreldra kranglar om kven barna skal bu hos.
I straffesaker er det alltid staten som tek ut tiltale mot han eller dei som er mistenkte. Straffa kan variere avhengig av kva slags lovbrotsverk det er snakk om, og alt dette står skrive i ulike lover som straffelova eller vegtrafikklova. Det finst også spesiallover som tollova og legemiddellova som gir retningslinjer for straff i spesifikke tilfelle.
Sivile saker er litt annleis. Her går ikkje staten til sak, men det er partane sjølve som gjer det. Domstolane hjelper partane med å finne ei løysing på problema dei har. Her kan retten bestemme ting som kven barna skal bu hos etter ein skilsmisse, eller om ein seljar må reparere eller byte ein øydelaga mobiltelefon du har kjøpt. Det kan også hende at retten dømmer ein av partane til å betale erstatning til den andre parten.
Når det gjeld korleis domstolane er organiserte, kan vi tenkje på det som ein pyramide. Heilt nedst har vi tingrettane. Dette er der dei fleste saker startar, og det er desse rettane som folk oftast har først kontakt med. Om du ikkje er nøgd med avgjerda i tingretten, kan du anke saka vidare til lagmannsretten. Det finst seks lagmannsrettar i Noreg, og dei ligg i større byar som Oslo, Bergen og Trondheim. Det er ganske få saker som kjem så langt, og det blir sett strenge krav for å få anke ei sak hit. Til sist har vi Høgsterett, som er den øvste rettsinstansen i Noreg. Dei behandlar berre dei mest prinsipielle og viktige sakene.
5 SPØRSMÅL
Rettssystemet
Læringsmål
1. Grunnlaget for rettssystemet
2. Domstolane
3. Prinsipp om uskuld
4. Klagerett
5. Vern, respekt og rettferd
I Noreg er vi heldige nok til å leve i ein rettsstat, noko som tyder at vi har eit rettssystem som set strenge rammer for kva staten og dei offentlege styresmaktene kan gjere mot oss. Dette gir oss som borgarar eit vern mot overgrep og urettferdige handlingar.
For å forstå korleis dette systemet fungerer, kan vi sjå på ulike prinsipp og lovar som legg grunnlaget for rettsstaten. Først og fremst har vi Grunnlova, som er "lova over alle lover". Denne lova gjev dei grunnleggjande prinsippa som alle andre lover må følgje. Til dømes, om politikarane i Stortinget ville vedteke ei lov som gav politiet lov til å slå folk for å få dei til å snakke sant, ville det bryte med Grunnlova.
I tillegg til Grunnlova har vi også internasjonale menneskerettar som set grenser for kva som er lov og ikkje. Desse rettane er ofte integrerte i norsk lovgiving og skal hindre at til dømes tortur eller urettferdig fengsling skjer.
Ein viktig del av rettssystemet er domstolane. Dei har som jobb å passe på at lovene blir følgde, og at ingen bryt Grunnlova eller andre viktige lover. Om du skulle finne deg sjølv i ein situasjon der du er arrestert, har du rett til ein advokat, og det er strenge reglar for korleis du kan bli behandla. Dette er for å sikre at du blir behandla rettferdig og ikkje blir straffa for noko du ikkje har gjort.
For å sikre denne rettferdige behandlinga, har vi også prinsippet om at ein person er uskuldig inntil det motsette er bevist. Det må altså vere klare bevis for at du har gjort noko gale før du kan bli straffa. Om det er nokon som helst tvil, skal denne tvilen komme deg til gode. Dette er fordi det er mykje verre å straffe ein uskuldig person enn å la ein skuldig gå fri.
Til slutt, om du eller nokon andre opplever å bli behandla urettferdig, har ein rett til å klage og få saka si prøvd i rettssystemet. Dette er ein viktig del av det å leve i ein rettsstat, fordi det gjev folk moglegheita til å kjempe for rettane sine.
I sum gir dette systemet oss eit sterkt vern mot urettferd og overgrep frå staten, og sikrar at vi alle blir behandla med den respekta og rettferda som vi fortener.
5 SPØRSMÅL
Når ei lov er broten
Læringsmål
1. Domstolar i Noreg
2. Sivil sak
3. Straffesak
4. Straff i Noreg
5. Politiattest (rulleblad)
Når ein domstol i Noreg skal ta ei avgjerd om ein sak, er det to hovudkategoriar dei jobbarar med, nemleg sivil sak og straffesak. I ei sivil sak er det vanlegvis to personar eller grupper som er ueinige om noko. Det kan vere alt frå småting som ein øydelagd mobil til større saker som ulovleg bygging. Domstolen sin jobb er å finne ut kven som har rett og kven som har feil. Dette gjer dei ved å høgre på begge sider og studere bevis. Så gir dei ei avgjerd som kan innebere at ein part må betale erstatning til den andre, eller at noko må endrast, som til dømes å rive eit ulovleg bygd hus.
Straffesaker er derimot litt annleis. Her er det staten, altså heile samfunnet, som meiner at nokon har gjort noko ulovleg som krev straff. Målet med straff er ikkje berre å vere ein konsekvens for den som har gjort noko galne, men også å hindre at personen og andre bryt lova i framtida. Straff kan vere mange ulike ting. For mindre brot kan det vere bot, som er ein pengesum ein må betale. For meir alvorslege saker kan det vere fengselsstraff. Det finst også noko som heiter samfunnsstraff, der ein må jobbe gratis for samfunnet i staden for å sitje i fengsel.
Det er viktig at straffa er passande for brotet som er gjort. Den må vere streng nok til at den som har brote lova, og andre som ser det, ikkje vil bryte lova igjen. Men straffa må også vere rettferdig, så den ikkje er for streng i høve til det som er gjort. Difor er det ein balanse domstolane må finne, og det er eit system for dette i Noreg som har utvikla seg over tid. I 2018 vart det til dømes gitt over 270 000 straffereaksjonar i landet, så det er ein del av korleis samfunnet vårt fungerer.
Så i korte trekk handlar sivilsaker om konfliktar mellom to partar, der domstolen finn ut kven som har rett. Straffesaker handlar om at staten vil straffe nokon for å ha brote lova, og hinder at det skjer igjen i framtida.
Når det gjeld straff i Noreg, er det ulike former vi kan snakke om. Bøter er den mest vanlege. Ein bot er eigentleg ein straff der du må betale pengar til staten. I 2018 var det heile 43 000 bøter som vart gitt ut av domstolane. Kor mykje du må betale, kjem an på kor alvorleg det du har gjort er, og nokre gonger kor mykje pengar du tener.
Men bøter er ikkje alltid noko som blir bestemt i ein rettssal. Dersom du blir tekne for å køyre for fort, kan politiet gi deg noko som heiter eit "forenkla førelegg". Det er ein bot du kan velje å godta der og då. Dette skjedde faktisk 206 000 gonger i 2018!
Når det kjem til fengsel, er det tre hovudtypar: fengsel på vilkår, fengsel utan vilkår, og forvaring. Fengsel på vilkår betyr at du ikkje må sitje i fengsel viss du følgjer visse reglar, som å ikkje bruke rusmiddel eller halde deg unna visse stadar. Oftast får du ei bot i tillegg.
Fengsel utan vilkår er meir alvorleg. Det tyder at du må sitje i fengsel og sone straffa di. Men i nyare tid kan nokre menneske få sone straffa si heime med ein elektronisk fotlenkje som siger ifrå om dei prøver å gå stadar dei ikkje får lov til.
Forvaring er den strengasne straffa. Det er for folk som domstolane trur kan gjere alvorslege lovbrot igjen. Straffa kan bli forlengd med fem år om gongen, og det kan hende personen aldri får kome ut.
Dersom du er under 15 år, kan du ikkje bli straffa i Noreg. Men er du mellom 15 og 18 år, kan du få ungdomsstraff, som oftast blir følgd opp av konfliktrådet. Det finst også noko som heiter samfunnsstraff. Dette er for mindre alvorslege lovbrot, der du kan bli dømd til å gjere noko nyttig for samfunnet i staden for å sone i fengsel.
Nokre gonger kan folk som er psykisk sjuke eller har funksjonsnedsetjingar, bli dømde til tvunge psykisk helsevern eller tvungen omsorg i staden for straff. Dette er fordi dei kanskje ikkje skjønte kva dei gjorde då dei gjorde det.
Og til slutt, har du kanskje høyrt om noko som heiter rulleblad? Det offisielle namnet er politiattest. Det er eit dokument som siger om du har vorte straffa før, og det er noko du må vise fram om du vil ha visse typar jobbar. Forenkla førelegg, som fartsbøter, vil ikkje dukke opp der, og ting du har gjort før du fylte 15 år, vil heller ikkje bli registrerte.
5 SPØRSMÅL
Ungdomskriminalitet
Læringsmål
1. Kriminell lågalder i Noreg
2. Bekymringssamtale
3. Over 15 år og straff
4. Spesialfengsel for ungdom
5. Alternativ til fengsel
6. Målet med straffa
Om du er under 15 år i Noreg, er du for ung til å bli straffa av domstolane. Men det betyr ikkje at du slepp unna om du har gjort noko straffbart. Politiet kan kalle inn deg og foreldra dine til noko som heiter bekymringssamtale. Målet med denne samtalen er å prøve å forstå kvifor du gjorde noko ulovleg, og om det er spesielle problem i livet ditt som det må takast tak i. Om saka er meir alvorleg, kan barnevernet bli involvert. Dei har eigne retningslinjer for korleis dei skal følgje opp slike situasjonar.
Når du fyller 15 år, forandrar reglane seg. Då kan du bli straffa for lovbrot, og politiet vil snakke med deg saman med ein advokat. Det er fleire vegar saka kan ta herifrå. Fyrst kan politiet velje å ikkje ta saka vidare, noko som heiter bortlegging. Eit anna alternativ er at du får eit førelegg, som er som ei bot du må betale. Saka kan også bli send til konfliktrådet der du og offeret møtest ansikt til ansikt for å prøve å løyse konflikten.
Om saka går til domstolane, kan dei i prinsippet straffe deg på same måte som vaksne. Men sidan det ikkje er bra for ungdom å vere i fengsel med vaksne, har vi i Noreg spesialfengsel for ungdom. Derimot er det meir vanleg at saka blir sendt til konfliktrådet eller at du får noko som heiter ungdomsstraff eller ungdomsoppfølging. Her jobbar ein med tiltak som er meint å forhindre at du gjer nye lovbrot, som til dømes behandling for rusproblem.
Så, ja, både barn og ungdom kan på ein måte bli "straffa", men ofte med ein tanke om å hjelpe dei til å gjere betre val i framtida, heller enn å berre straffe dei.
5 SPØRSMÅL
Digital kriminalitet
Læringsmål
1. Opphavsrett og åndsverkslova
2. Deling av bilete
3. Situasjonsbilete versus personbilete
4. Strøyming og fildeling
5. Viktige vurderingar
Digital kriminalitet blir stadig eit større problem i takt med at vi lever meir av livet vårt på nett. Mange av oss tenkjer kanskje ikkje over det, men når du legg ut eit bilete eller ein tekst på nettet, har du opphavsrett til det. Det betyr at ingen andre har lov til å bruke det du har laga, med mindre du gir dei løyve. Så om du finn eit kult bilete på internett og brukar det utan å spørje om lov, er det det same som å stele. Det er slike reglar åndsverkslova er laga for å verne.
Men åndsverkslova gjeld ikkje berre ting du finn på nett, den gjelda også bilete du sjølv tek av andre. Om du til dømes tek eit bilete av vennane dine og legg det ut på sosiale media utan å spørje dei om lov, kan du faktisk bryte lova. Dette blir endå meir komplisert om dei du tek bilete av er under 15 år, for då må du i tillegg ha løyve frå foreldra deira. Bryt du desse reglane, kan det ende med bot eller til og med fengselsstraff.
Men lova er ikkje alltid svart-kvitt. Til dømes skil han mellom personbilete og situasjonsbilete. Eit personbilete er eit bilete der personane er hovudmotivet, medan eit situasjonsbilete har ein aktivitet eller ei hending som det eigentlege motivet. Det siste kan ofte delase meir fritt, men du bør framleis vere forsiktig. Om folk kan kjennast att på bilete, kan det framleis bli problematisk.
Når det kjem til å laste ned eller strøyme filmar og musikk, er det også viktig å vere på vakt. Det finst mange tenester der du kan gjere dette heilt lovleg, som Netflix eller HBO for film og seriar, eller Spotify for musikk. Men det finst framleis folk som deler slike filer ulovleg. Og det er ikkje nokon lita sak, for du kan risikere opptil tre år i fengsel om du blir teken for ulovleg fildeling.
Så neste gong du tenkjer på å dele eit bilete, ein tekst eller ein film du ikkje har laga sjølv, tenk deg om ein ekstra gong. Det er alltid betre å vere på den sikre sida og spørje om løyve eller bruke tenester som er lovlege. Det er slik vi respekterer kvarandre i ho digitale verda vi lever i.
5 SPØRSMÅL
Konsekvensar av kriminalitet
Læringsmål
1. Konsekvensar for offeret
2. Konsekvensar for lovbrytaren
3. Konsekvensar for samfunnet
4. Konsekvensar for ungdom
Kriminalitet er noko som påverkar mange lag av samfunnet, og konsekvensane kan vere alvorslege og langvarige. Om du blir utsett for kriminalitet, kan du få både fysiske og psykiske skadar. Det er ikkje alltid like enkelt å komme seg over desse skadane, sjølv med hjelp frå helsevesenet eller økonomisk støtte frå staten.
Men det stopparet ikkje der. Den som utfører kriminalitet, risikerer ikkje berre straff som fengsel eller bøter, men også livslange konsekvensar som eit kriminelt rulleblad. Eit slikt rulleblad kan gjere det vanskeleg å få jobb eller til og med å reise til enkelte land. I tillegg kan det føre til at menneska rundt deg endrar oppfatninga si av deg. Så sjølv om det kan kjennast som om handlinga berre påverkar deg sjølv, påverkar det faktisk alle rundt deg og kan føre til at livet ditt blir meir komplisert i framtida.
Og så har vi samfunnet generelt. Kriminalitet er dyrt for samfunnet. Det kostar masse pengar å halde kriminalitet i sjakk, og det er ressursar som kunne vore brukt på andre viktige område, som utdanning eller helsestell. Til og med private bedrifter må bruke pengar på sikkerheitstiltak for å verne seg mot tjuveri og andre former for kriminalitet.
For ungdom som driv med kriminalitet, kan konsekvensane bli særleg alvorslege. Ungdomstida er ei tid der mykje skjer, og ein enkelt feilsteg kan ha konsekvensar for resten av livet. Det kan vere fristande å ta sjansar, men det er viktig å hugse på at konsekvensane ikkje berre påverkar deg no, men kan følgje deg inn i vaksenlivet.
Samla sett har kriminalitet altså ein lang rekkje konsekvensar som går langt utover det å bli teken av politiet og straffa. Det påverkar offeret, lovbrytaren og heile samfunnet på ein negativ måte. Det er derfor det er så viktig å tenkje gjennom konsekvensane før ein gjer ulovlege handlingar. Det kan spare deg og andre for mykje liding i lengda.
5 SPØRSMÅL
Kriminalitet før og no
Læringsmål
1. Kriminalitetsutvikling totalt
2. Ungdomskriminalitet
3. Samandrag og konklusjon
Det er ei vanleg oppfatning at «alt var betre før», og mange trur at det er meir kriminalitet no enn det var tidlegare. Men om vi ser på tal frå Statistisk sentralbyrå (SSB), ser vi at dette ikkje nødvendigvis er sant. I 2006 vart det meldt om rundt 400 000 lovbrot, men i 2019 var talet gått ned til om lag 310 000. Så totalt sett ser det ut som det er mindre kriminalitet no enn før.
Når det gjeld ungdomskriminalitet, har det også gått ned. I 2006 vart det straffa om lag 5800 ungdommar mellom 15 og 18 år. I 2018 var talet gått ned til 3624. Så generelt sett er ungdom mindre kriminelle no enn dei var tidlegare.
Men sjølv om desse tala er oppløftande, er det viktig å merke seg at det ikkje er same situasjonen overalt. I større byar som Oslo har det vore ein auka registrering av lovbrot frå ungdom. Og dette blir ofte gjort av eit lite tal personar som bryt lova fleire gongar. Til dømes hadde Oslo-politiet i 2018 registrert 182 ungdomar som var såkalla 'gjengangarar', og desse stod for 1385 kriminelle forhold.
Ei anna urovekkjande utvikling er at det blir brukt meir fysisk vald. Det blir til dømes meir rapportert om unge som trugar med kniv. Så sjølv om generelle tal viser ein nedgang i kriminalitet, er det enkelte område og typar kriminalitet der vi ser ei negativ utvikling.
Så for å samanfatte: Generelt sett har kriminalitet gått ned, både blant vaksne og ungdom. Men det er nokre unntak, spesielt i større byar og spesielle typar kriminalitet som bruk av vald. Det er derfor viktig å ikkje generalisere og seie at alt er verre no, for det er eit meir komplekst bilete som må takast i betraktning.
5 SPØRSMÅL