Eventyrleg
Eit eventyr er som ei magisk dør til ei anna verd. Når du les eller skriv eit eventyr, går du inn i ei rolle og lever deg inn i ei historie. Eit manus er som eit kart over den historia. Verb fortel oss kva som skjer, som 'spring', 'et' eller 'drøymer'. Replikkar er ord personane i eventyret seier. Eit hermeteikn (') viser ofte eigarskap, som 'hunden sin ball'. Ein bindestrek (-) bind saman ord, som i 'eventyr-verda'. Tankestrek (–) er som eit lite pust i teksten. 'Å' og 'og' er ulike. 'Å' blir brukt før verb, 'og' bind saman setningar eller ord. Dobbel konsonant endrar uttale, som 'latter' og 'lèt'. Dette skal du få prøve deg på no!
Eventyr
1. Kva er eit eventyr?
2. Korleis vart eventyra til?
3. Korleis er eventyra kjende?
4. Kva er formålet med eventyr?
5. Kva er folkeeventyr?
6. Kva er dei ulike typane av eventyr?
7. Kva er skjemteeventyr?
8. Kva er dyreeventyr?
Eit eventyr er ei form for forteljande dikting som har vore til stades i samfunnet sidan den eldste tida vi kjenner til. Dei fleste eventyra vart til lenge før bøkene si tid, og har i staden vorte overlevert munnleg frå generasjon til generasjon. Eventyr kan vere både underhaldning og ei kjelde til livsvisdom, då dei ofte formidlar djupare meiningar og moral.
Innhaldet i eventyr kan variere stort, men dei har ofte overnaturleg innhald. Dei handlar ofte om overnaturlege, fantastiske og utrulege hendingar. Til dømes kan dei handle om troll, nøkken og huldra. Slike eventyr med overnaturleg innhald kallar vi ofte for undereventyr.
I tillegg til undereventyr, har vi òg novelleeventyr og legendeeventyr. Novelleeventyr er eventyr som ikkje involverer overnaturlege vesen, men heller fortel ei kort, ofte morosam historie. Legendeeventyr derimot, handlar ofte om religiøse tema og helgenar.
Eventyr kan også vere skjemteeventyr. Dette er eventyr som gjer narr av personar og eigenskapar, og ofte er det personar i leiande stillingar i lokalsamfunnet som blir spotta. Denne forma for eventyr brukar humor og spotting som verktøy for å formidle ei historie og ein moral.
Ei anna form for eventyr er dyreeventyr. I dyreeventyra er hovudpersonen ofte eit dyr med menneskelege eigenskapar. Dyreeventyra fortel gjerne om ei kort hending, ein episode eller situasjon, og brukar dyra sine menneskelege eigenskapar til å formidle ei djupare meining.
Det er interessant å merke seg at eventyr er kjende over heile verda, og det er mange fellestrekk og forskjellar mellom slik folkedikting i ulike land. Eventyr vi ikkje kjenner opphavet til, kallar vi for folkeeventyr. Her i Noreg er nok dei mest kjende folkeeventyra dei som Peter Christen Asbjørnsen og Jørgen Moe skreiv ned.
Det som er spesielt med eventyr, er at dei sjølv ikkje gir seg ut for å vere sanne. Dei er ikkje meinte som ein faktisk framstilling av verkelegheita, men heller som ein måte å formidle visdom, moral og underhaldning på. Eventyr har gjennom tidene spela ei viktig rolle i å formidle kultur, tradisjonar og verdiar, og har til og med i dag ein viktig plass i kulturen vår.
Sjangertrekk til eventyr
1. Ubestemd tid og stad
2. Personane
3. Andre vesen
4. Helten eller heltinna
5. Magiske tal
6. Gjentaking
7. Reise
8. Hjelp
9. Kamp
10. Faste uttrykk
11. Moral
12. Slutten
13. Munnleg språk
Eventyr er ein særs populær litterær sjanger som kjem med eigne kjenneteikn. Dei tradisjonelle sjangertrekka til eit eventyr gjer det lett å skilje frå andre typar forteljingar.
Eitt av dei første sjangertrekka vi ser er at eventyra har ubestemd tid og stad. Handlinga er ikkje tidfesta, som vi ser i den velkjende eventyrstarten "Det var ein gong ...". Staden der handlinga skjer er òg ikkje knytt til ein spesifikk stad på kartet, og er gjerne stadar som "Østafor sol og vestafor måne", "Bak dei sju blånar", eller "I skogen".
I eventyra møter vi ofte ei oversiktleg skare med personar. Desse kan vere snille eller slemme, unge eller gamle, kloke eller dumme, vakre eller stygge. Dei same personane kan dukke opp i fleire eventyr, som til dømes brørne Per, Pål og Espen Oskeladd. I tillegg til menneske, kan andre vesen som dyr, fuglar og plantar, og overnaturlege vesen som troll, vere med i handlinga. Desse kan gjerne ha menneskelege eigenskapar, som i eventyret "Kvifor bjørnen er stubbrumpa".
Helten eller heltinna i eventyret er sentrale figurar. Dei blir ofte sett på éin eller fleire prøvelsar, og er den som leiar handlinga framover. Oskeladden, som er helten i "Oskeladden og dei gode hjelparane", er eit godt døme på dette.
Magiske tal er òg eit kjenneteikn på eventyr. Tala 3, 7, 9 og 12 dukkar ofte opp, som vi ser i "Dei tre bukkane Bruse som skal til setra for å gjere seg feite" og i korleis Oskeladden bruker sju gjenstandar når han skal målbinde prinsessa. Det er òg vanleg med troll som har ni hovud.
Gjentaking er eit viktig element i eventyra, og gjer dei lette å hugse og fortelje. Handlinga gjentek seg ofte, slik som i "Dei tre bukkane Bruse".
Reise er eit anna kjenneteikn på eventyr. Helten og andre personar legg ofte ut på ei reise for å nå eit mål, som i eventyret om "Prinsessa som ingen kunne målbinde". På denne reisa får helten ofte hjelp av gode hjelparar, spesielt når helten er snill og sjølv gir hjelp.
Konflikt og kamp er sentralt i mange eventyr, som når dei tre bukkane Bruse møter på brua.
Eventyr bruker ofte faste uttrykk, både for å innleiingane og i avslutningane. "Langt om lenge" og "Langt og lengre enn langt" er slike uttrykk. Moralen i eventyret er at vi kan lære noko av det, og at det gode får løna si og den vonde straffa si. Eventyra sluttar ofte med faste avslutninguttrykk, som "Så levde dei lukkeleg alle sine dagar" eller "Snipp, snapp, snute, så er eventyret ute".
Til slutt er språket i eventyr prega av daglegtalen, som bidreg til at eventyra kjennest nære og gjenkjennelege for lesaren.
Lese eventyr
1. Opplev det du les
2. Les med innleving
3. Førebuingar
4. Lytt og formidle
5. Les ut ifrå stemninga
6. Interaksjon med publikum
7. Teknikk og øving
Å lese eventyr høgt kan vere ei utfordring, men ved å følgje nokre grunnleggjande prinsipp kan ein skape ei framifrå leseoppleving for tilhøyrarane. Ei høgtlesing av eventyr er ikkje berre ein overføring av tekst frå papir til øyre, men det er ei levande gjenforteljing av ei forteljing som er både engasjerande og underhaldande.
For det første, er det viktig at du sjølv opplever det du les. Eventyret skal ikkje berre formidlast, det skal levast. Det er naudsynt å kjenne forteljinga, å kjenne stemninga, å leve seg inn i personane. Det er her innlevinga kjem inn. For å lese med innleving, må ein variere både tempo, pausar, stemmestyrke og toneleie. Om handlinga er intens, bør lesinga reflektere dette. Dersom det er eit roleg og ettertenksamt avsnitt, bør dette også reflekterast i måten ein les på.
Det kan vere lurt å lese gjennom eventyret på førehand. Dette vil hjelpe deg å forstå både innhaldet og forma på forteljinga, slik at du kan førebu deg på korleis du best skal formidle det til tilhøyrarane dine. Når du les høgt, er det også viktig å lytte. Lytte til teksten, lytte til di eiga stemme, og lytte til reaksjonane frå publikum.
Når ein les eventyr, skal ein også ha i tankane korleis stemninga er. Er det skummelt? Er det komisk? Byggjer spenninga seg opp? Kva slags typar er personane? Korleis høyrest replikkane ut? Ein må også kaste seg ut i lesinga og vise eit oppriktig engasjement.
Å lese for ei gruppe krev også ein viss grad av augekontakt. Dette er viktig både for å fange publikum si merksemd og for å kunne tilpasse lesinga etter reaksjonar. Høgtlesing er eit samspel mellom den som les høgt og den som blir lese for. Ein kjem langt med å bruke stemme, pausar og tempo til å underbyggje stemninga og handlinga.
Til sist, men ikkje minst, er det øving som gjer meister når det kjem til høgtlesing. Det kan vere lurt å øve seg på å lese høgt, og å eksperimentere med å gi ulike stemmer til karakterane i eventyret. Å meistre høgtlesing er ein prosess, men med tida og øvinga kan ein skape ei minneverdig oppleving for tilhøyrarane.
Manus til eventyr
1. Identifisere roller i eventyret
2. Fordel roller mellom medlemmane i lesegruppa
3. Skriv ned namna på rollene og kva dei seier
4. Bruk replikkar
Å lage eit manus av eit eventyr kan vere ein spennande prosess som kombinerer kreativitet med struktur. Først og fremst må ein identifisere nokre viktige element, slik som antalet roller, og så fordele desse rollene mellom medlemmane i lesegruppa. Etter det blir det essensielt å skrive ned kva kvar rolle seier, med bruk av replikkar. La oss gå grundigare inn i kvar av desse stega.
Første steget er å finne antalet roller i eventyret. Rollene kan variere i storleik og viktigheit, men alle er essensielle for at historia skal kunne gå føre seg. Hovudrollene er vanlegvis dei som driv handlinga framover, medan birollene bidreg til å skape djupn og kompleksitet i forteljinga. For å identifisere rollene, må du lese eventyret nøye og merke deg kven som deltek i handlinga. Det kan vere menneske, dyr, objekt eller til og med abstrakte krefter.
Neste steg er å fordele rollene mellom medlemmane i lesegruppa. Dette kan gjerast på mange måtar, men det er viktig å ta omsyn til kvar enkel sine interesseområde og evne. Dersom det er fleire roller enn det er medlemmer, kan nokre medlemmer ta på seg meir enn éi rolle. Alternativt, om det er for mange medlemmer, kan nokre roller delast mellom fleire personar.
Tredje steget er å skrive ned namna på rollene og kva dei seier. Dette kan du gjere ved å lage ei liste over alle rollene, og så skrive ned kva kvar av dei seier i eventyret. Det er viktig å vere nøyaktig i denne prosessen, for det er her du faktisk skapar manus. Hugs å inkludere alle detaljar, inkludert pausar, endringar i tonefall, og andre viktige vokale uttrykk.
Det siste steget er å bruke replikkar. Replikkar er den delen av manus som bestemmer kva kvar rolle skal seie. Dei er som oftast skrivne i første person, og dekkjer alt frå dialog til indre monolog. Når du skriv replikkar, er det viktig å hugse at du ikkje berre skriv det karakterane seier, men også korleis dei seier det. Bruk detaljar for å beskrive tonefall, tempo, og andre viktige aspekt ved tale.
Å lage eit manus frå eit eventyr kan vere ein krevjande prosess, men det er også ein svært givande aktivitet som kan hjelpe til med å utvikle både skrive- og leseferdigheitene dine. Med litt øving, vil du bli i stand til å lage engasjerande og underhaldande manuskript basert på favoritteventyra dine. Lykke til!
Verb
1. Kva er eit verb?
2. Verb kan bøye i tid
3. Infinitiv
4. Verb delase inn i to hovudgrupper
5. Infinitiv på nynorsk og ending
6. Svake verb
7. Sterke verb
8. Bøying av sterke verb
9. Slå opp verb
10. Tidene til verb viser når noko skjer
11. Bøygde (finitte) formar av verbet
12. Ubøyde (infinitte) formar av verbet
Eit verb er ein viktig ordklasse som fortel oss kva nokon gjer, kva som hender, eller som uttrykkjer ein handling, prosess, eller tilstand. Døme på verb inkluderer "springe", som er ein handling, "vekse", som er ein prosess, og "leve", som er ein tilstand. Verb kan bøyast i tid: notid (presens), fortid (preteritum) og framtid (framtid). I tillegg har verb ein ubøygd form, kalla infinitiv, der vi set infinitivsmerket "å" framfor, som i "å vere".
Det er viktig å merke seg at infinitivsmerket "å" høyrer med til ordklassa subjunksjonar. Verb delast inn i to hovudgrupper: sterke verb og svake verb. Desse gruppene høyrer stort sett til same gruppe både i bokmål og nynorsk. På nynorsk kan infinitiven ende på -a eller -e, til dømes "å lese" eller "å lesa". Vi finn òg det som blir kalla kløyvde infinitiv i norsk, som er eit fenomen der infinitivsmerket og infinitiven blir skilde av eit anna ord, til dømes i uttrykket "å ikkje vite".
Svake verb har faste endingar i preteritum: -a, -te, -dei, -dde. Til dømes "hoppa", "stupte", "levde", "snudde". Svake verb kan delast inn i fire grupper. A-verb, som "kaste", endar på -a i preteritum ("i går dansa eg"), og på -ar i presens på nynorsk ("no dansar eg"). På bokmål endar a-verb på -a eller -eit i preteritum, og -er i presens.
E-verb, som "lyse" eller "leve", endar på -te eller -dei i preteritum ("lyste/levde") og -er i presens ("lyser/lever"). I presens perfektum har desse verba endinga -t eller -d på bokmål, og -t, -d eller -dd/-tt på nynorsk ("har lyst, har levd/levt, har greidd/greitt").
Sterke verb har ikkje eit fast bøyingsmønster slik som svake verb, og dei har ikkje ending i preteritum. Til dømes, "spring" held fram med å vere "spring" i preteritum på nynorsk. Mange sterke verb har vokalskifte, som "å fare" som blir til "fer" i presens, "får" i preteritum, og "har fare" i presens perfektum.
Når det kjem til bøyinga av sterke verb i nynorsk, følgjer dei oftast eit mønster basert på vokalen i infinitiven. Verb med vokalen "i", som "skrive", blir bøygde etter mønsteret i - ei - i, som i "drive", "gripe", "rive", "sige", "skine", "skrike", "slite", "stige", "svike".
Verb med vokalen "y", som "bryte", blir bøygde etter mønsteret y - au - o, som i "fly(ge)", "fyke", "krype", "lyge", "nyte", "ryke", "smyge", "skyte", "stryke". Verb med vokalen "e", som "bere", blir bøygde etter mønsteret e — a — o, som i "rekkje", "skjere", "sleppe", "stele", "strekke", "vere".
Verb med vokalen "e", som "lese", blir bøygde etter mønsteret e - a - e, som i "ete" (får å i preteritum), "drepe", "reke". Verb med trong o i preteritum, som "står", blir bøygde som "stå" ("fare", "slå", "ta/take", "vege", "vekse").
Når ein skal bruke eit verb, er det nyttig å slå opp grunnforma (infinitiven) for å sjå korleis det blir bøygd. Ver merksam på at eit ord kan bety fleire ting, og kan høyre til ulike ordklassar.
Tidene til eit verb viser når noko skjer, har skjedd, eller skal skje. Presens er notid, men kan òg bruke for å uttrykkje framtid. Preteritum er fortid, medan presens perfektum fortel at noko har skjedd.
Det finst to hovudtypar / formar av verbet: bøygde (finitte) og ubøyde (infinitte) formar. Dei bøygde formene er presens (notid), preteritum (fortid) og imperativ (bydeform). Dei ubøyde formene er infinitiv, presens partisipp og perfektum partisipp.
Replikkar
1. Replikkar
2. Bruk av replikkar i tekstar
3. Skriveprosess
4. Måtar å vise direkte tale på i ein tekst
Å skrive replikkar kan vere ei utfordring, men det er ein viktig ferdigheit å meistre for den som vil skrive drama, høyrespel eller skodespel. I slike sjangrar dominerer replikkar som regel, sidan dei er skrivne for å bli framførte munnleg.
Replikkar er ikkje berre tekst som skal seiast av rollefigurar. Dei er ein samtale mellom to eller fleire personar og gir oss moglegheita til å attgje ordrett det personane seier. Gjennom replikkar kan vi som skribentar formidle kva rollefigurane tenkjer, kva dei vil og korleis dei interagerer med andre. Gode replikkar kan hjelpe oss å drive handlinga framover, og det som blir sagt kan fortelje mykje om personane i handlinga.
Når du skriv replikkar, er det viktig å variere mellom fleire forteljemåtar. Direkte tale kan vere særs effektiv for å føre lesaren nærare karakterane og handlinga, men det kan også bli for mykje. Variasjon kan hjelpe til å halde lesaren engasjert og interessert.
Det er to hovudmåtar å vise direkte tale på i ein tekst: hermeteikn og tankestrek.
Hermeteikn er det mest vanlege. Dei ser slik ut:
“Det er rett”, sa ho.
“Er det rett?” spurde ho.
“Ja!” svarte ho.
Ho spurde: “Er det rett?”
Ho svarte: “Ja!”
Ho sa: “Det er rett.”
Når du brukar hermeteikn, er det viktig å hugse nokre reglar. Spørjeteikn og utropsteikn står innanfor hermeteiknet, medan komma står utanfor. Det skal ikkje vere stor bokstav etter hermeteikn, med mindre det er starten på ei ny setning eller eit eigennamn.
Tankestrek kan også brukast for å markere direkte tale. Dette kan ofte gjere teksten meir dynamisk og gi ein annan rytme.
– Du må nok vaske opp etter middagen, sa far til Per
– Eg lagar gjerne middag, sa Per, – men då får du rydde opp
Når du brukarar tankestrek, er det vanleg med linjeskift og ny tankestrek for å markere at ein ny person har ordet. Det skal vere mellomrom mellom tankestreken og sjølve replikken. Det blir tilrådd å bruke hermeteikn fordi dei gir ein klårare markering av direkte tale.
Det er verd å merke seg at å skrive replikkar er ein øvingsprosess. Jo meir du skriv, jo betre blir du, og etter kvart vil du finne din eiga stemme og stil. Så ikkje bli motlaus dersom dei første forsøka ikkje blir perfekte. Hald fram med å prøve, og hugs at ein god replikk kan vere nøkkelen til ein overtydande og engasjerande tekst.
Hermeteikn
1. Når skal ein bruke hermeteikn?
2. Korleis brukar ein hermeteikn?
3. Kva er alternativa til hermeteikn?
4. Kva skal ein hugse når ein brukar hermeteikn?
Hermeteikn er eit kraftig verktøy når ein vil utheve ein del av teksten eller vise at ein del av teksten skil seg frå resten. Hermeteikn er særleg nyttige for å framheve spesielle ordgrupper, setningar eller uttrykk som har ein særskild funksjon eller betydning i teksten.
Ein brukar hermeteikn ved å plassere dei rundt den teksten ein vil framheve. Dei står framfor og etter den utskilde teksten, og det er ingen mellomrom mellom hermeteiknet og teksten det omkrinsar. Til dømes, i setninga "Han sa "gå vekk!" med ein hard tone," er "gå vekk!" den utskilde teksten, og det er framheva med hermeteikn.
Bruken av hermeteikn er eit visuelt grep som gjer det lett for lesaren å identifisere dei særskilde delane av teksten. Det er som å teikne eit bilete rundt noko spesielt, noko som gjer at det står fram i ein tekst.
Når ein skal velje mellom å bruke hermeteikn og kursivering, kjem det an på kva ein ønskjer å oppnå. Om ein ynskjer å utheve noko i ein tekst, som eit viktig poeng eller eit sitat, er hermeteikn ofte det beste valet. Dette er fordi dei visuelt skil seg ut meir frå resten av teksten enn kva kursivering gjer. Men om ein ynskjer å gi eit ord eller eit uttrykk ei subtil framheving, eller om ein ynskjer å indikere at eit ord eller uttrykk blir brukt på ein litt uvanleg måte, kan kursivering vere det beste valet.
Til slutt, det er viktig å bruke hermeteikn og kursivering med omhug. Overbruk kan gjere teksten vanskeleg å lese og kan distrahere lesaren. Bruk desse verktøya til å hjelpe lesaren å forstå teksten betre, ikkje for å forvirre eller overvelde.
Bindestrek
1. Bindestrek i samansette ord
2. Unntak frå hovudregelen
3. Skilnad mellom ulike typar strekar
4. Betring av lesbarheit og forståing
Ein bindestrek er eit viktig skiljeteikn i nynorsk, som har mange bruksområde.
I samansette ord kan ein bruke bindestrek for å unngå misforståingar og lette lesinga. Når to eller fleire ord blir kombinerte for å danne eit nytt ord, kan bindestreken markere grensa mellom desse orda. Til dømes, i ordet "kaffi-kopp" viser bindestreken at orda høyrer saman, men også at dei beheld dei individuelle meiningane sine.
Når ein brukarar bindestrek i samansette ord, hjelper det også med lesbarheita til teksten. Det kan gjere det lettare å forstå meininga av orda, spesielt når dei er veldig lange eller komplekse.
Bindestreken skal ikkje ha mellomrom før eller etter seg. Så, i staden for "kaffi - kopp" skulle det vere "kaffi-kopp". Dette regelen gjeld i dei fleste tilfelle.
Likevel, det er eit par unntak til denne regelen. Nokre gonger, bindestreken blir brukt for å unngå å repetere eit ord i ein samanheng. Til dømes, i uttrykket "søn- og helgedagar", bindestreken indikerer at "dagar" skal forståast å gjelde for både "søn" og "helge". I slike tilfelle, kan det vere eit mellomrom etter bindestreken.
Det er også viktig å merke seg at bindestreken er ein kort strek: -. Det er ikkje det same som eit langt bindestrek (—) eller eit tankestrek (–), som har ulike bruksområde.
Samla sett, bindestreken er eit nyttig verktøy i nynorsk for å skape klarheit og lesbarheit i teksten. Korrekt bruk av bindestreken kan bidra til å gjere teksten lettare å forstå, og å unngå misforståingar.
Tankestrek
1. Tankestreken
2. Bruksområde for tankestreken
3. Unngå overbruk av tankestreken
4. Oppsummering
Tankestreken er eit mykje brukt skilleteikn i det norske skriftspråket, inkludert både bokmål og nynorsk. Den er lengre enn bindestreken, og vert ofte brukt til å skape ein viss pause eller eit skilje mellom ulike delar av setningar. Ein tankestrek kan også indikere eit avbrot eller ein endring i tankegangen.
Tankestreken vert som regel brukt med mellomrom på begge sider i norsk. Dette er ein kontrast til engelsk, der det er vanleg å skrive tankestrek utan mellomrom på kvar side. I norsk set ein altså mellomrom både før og etter tankestreken for å skilje han frå dei omkringliggjande orda.
Ein viktig ting å hugse på når ein brukarar tankestrek, er at han skal brukast konsistent. Det vil seie at dersom ein set mellomrom på begge sider av streken i ein tekst, bør ein gjere det same gjennom heile teksten. Liknande, dersom ein vel å ikkje bruke mellomrom, bør ein vere konsekvent med dette valet.
Her er nokre døme på korleis ein kan bruke tankestrek i nynorsk:
1. For å indikere eit avbrot eller ein endring i tankegangen: "Eg tenkte at det ville regne i dag – men det ser ut til å bli sol."
2. For å skape ein pause i ein setning: "Det er mange ting eg skulle ønske eg kunne endre – men det er ikkje alltid så enkelt."
3. For å setje inn ei forklaring eller ekstra informasjon: "Han hadde alltid hatt eit ønske om å reise – til fjerne land og ukjende stadar."
4. Som eit alternativ til parentes: "Eg kjøpte eit nytt kamera – eit Nikon – i går."
Det er viktig å merke seg at ein bør prøve å unngå overbruk av tankestrekar. Som med alle skilleteikn kan for mykje bruk gjere teksten vanskeleg å lese. Det kan også vere forvirrande for lesaren, spesielt dersom tankestreken vert brukt i staden for meir passande skilleteikn som komma eller punktum.
Så for å samanfatte: Tankestreken er eit nyttig verkty i skriftleg norsk, men det er viktig å bruke den konsistent og ikkje for ofte. Og hugs alltid å setje mellomrom på begge sider av streken i nynorsk!
Å eller og
1. Bruk av "å"
2. Bruk av "og"
3. Preteritumprøva
Når ein skriv på nynorsk, er det viktig å kjenne til reglane for korleis og når ein skal nytte "å" og "og".
Først skal vi ta føre oss "å". Dette ordet kan ha to ulike funksjonar i setningar, det kan vere eit utropsord eller eit infinitivsmerke.
Som eit utropsord kan vi sjå det i bruk slik: "Å, kor fint det er ute i dag!" Her blir "å" nytta for å uttrykkje ei kjensle eller ei overrasking.
Som eit infinitivsmerke står "å" framfor eit verb som er i infinitiv, altså grunnforma til verbet. Døme på dette kan vere "å ete", "å springe", "å syngje".
Vi skriv også alltid "å" i preposisjonsuttrykk, som til dømes "frå å til å" eller "ved å gjere".
I tillegg brukar vi "å" i nokre faste uttrykk. Her kan vi nemne døme som "å kjenne på", "å ta for seg" og "å sjå etter".
Dernest skal vi sjå på "og". Dette ordet er ein konjunksjon, noko som vil seie at det bindet saman like ord, setningsledd eller setningar. Til dømes: "Eg likar eple og bananar", "Ho spring fort og lenge", "Eg skal reise til Bergen og besøkje ein venn".
Når vi bind saman fleire verb i infinitiv, brukar vi konjunksjonen "og". Om vi kan setje inn ordet "pluss" mellom verba, skal vi også nytte "og". Dømet her kan vere: "Eg skal jogge og trene styrke".
Vi brukar også alltid "og" etter presens partisipp, som i "Eg er trøytt og vil sove".
Eit anna nyttig verktøy for å avgjere om ein skal nytte "å" eller "og" er preteritumprøva. Dette inneber at ein skal gjere hovudverba om til preteritum. Om begge (eller alle) hovudverba kan stå i preteritum, skal det vere "og" mellom dei. Til dømes: "Eg likar å syngje og danse" blir "Eg likte å syngje og danse".
Men om eitt av verba kan stå i preteritum, og det som kjem sist må stå i infinitiv, skal det vere "å" mellom dei. Til dømes: "Eg prøvde å lage mat", ikkje "Eg prøvde og laga mat".
Å forstå korleis og når ein skal nytte "å" og "og" kan verke komplekst til å byrje med, men med øving og forståing av dei grammatiske reglane, blir det etter kvart einklare.
Enkel og dobbel konsonant
1. Alfabetet i det norske språket
2. Dobbel konsonant
3. Enkel konsonant
4. Særreglar
Å skjøne korleis vi nyttar enkel og dobbel konsonant i det norske språket er viktig for å forstå skrivemåten vår.
I det norske alfabetet finn vi bokstavane (eller lydane) a, e, i, o, u, y, æ, ø og å, som er vokalar. Alle dei andre bokstavane vi brukar er konsonantar. Ein dobbel konsonant inneber at vi har to like konsonantar rett etter kvarandre i eit ord, til dømes "appelsin" eller "bokstav".
Vokalar kan ha anten kort eller lang lyd. Ein måte å avgjere om vokalen i eit ord er kort eller lang, er å sjå på konsonantane som følgjer etter. I ord med ein dobbel konsonant vil vokalen alltid vere kort. Vi kallar slike ord for "sprett-ord", fordi dei er som ein ball som sprett raskt. Til dømes, i ordet 'sitt', er 'i'-eit kort fordi det er to 't'-ar etter han.
På den andre sida, i ord med ein enkel konsonant, vil vokalen som regel vere lang. Vi kallar desse orda for "dra-ord", fordi deira lyd blir "drege" ut, liksom lyden når ein dreg ein strikk. Til dømes, i ordet 'si', er 'i'-ein lang fordi det berre er ein 't' etter ho.
Men som i dei fleste språk, finst det unntaket til denne regelen. Nokre småord, som "vi", "dei" og "det", følgjer ikkje nødvendigvis denne konsonant-regelen.
For samansette ord, derimot, held vi fast ved regelen med dobbel konsonant, sjølv om det kjem ein annan konsonant rett etter. Til dømes, i ordet 'innkjøp', har vi to 'n'-ar, sjølv om det kjem ein 'k' rett etter.
Til slutt, når vi skriv eit ord som endar på 'm', brukar vi berre ein 'm' i slutten av ordet. Men når vi bøyer slike ord, som til dømes i 'stem-stemma', skriv vi to 'm'-ar i bøyingsforma.
Forenkle dobbel konsonant
1. Fjerning av ein konsonant
2. Ikkje dobbelt konsonant i bøygde ord
3. Behalde dobbelkonsonant for å unngå forveksling
5. Samansette ord
6. Tre like konsonantar etter kvarandre
7. Ord som sluttar på -dom, -heit, -ferdig, -som, -skap og -leik
I nynorsk er det vanleg å bruke doble konsonantar i visse situasjonar, men det kan også vere fornuftig å forenkle desse i andre tilfelle. Av og til fjernar vi éin av dei doble konsonantane for å gjere ordet einklare.
Når det gjeld bøygde ord, bruker vi som regel ikkje dobbel konsonant framfor ein annan konsonant. Men språk er ikkje alltid konsekvent, og det finst unntak frå denne regelen. Til dømes, for å unngå forvirring mellom liknande ord, kan vi behalde dobbelkonsonanten. Slik skil vi mellom 'tillit' (tillit til nokon) og 'tilit' (å tileigne seg noko).
Når det gjeld genitivsform, beheld vi dobbeltkonsonanten når vi legg til ein -s. Når vi derimot set saman to ord, som 'kaffi' og 'kopp', får vi 'kaffikopp' der dobbeltkonsonanten blir behalden.
I tilfelle der det blir tre like konsonantar ved sida av kvarandre, fjernar vi vanlegvis den eine konsonanten for å forenkle ordet. Vi kan til dømes endre 'villaks' til 'vill-laks' eller 'innarbeidd' til 'innarbeid'.
Til slutt er det verd å merke seg at vi beheld dobbeltkonsonant i ord som sluttar på -dom, -heit, -ferdig, -som, -skap og -leik. Så 'friheit', 'einskap', 'vondskap', 'lykkeleg' og 'galskap' beheld alle dobbeltkonsonanten.
Desse retningslinjene kan vere til stor hjelp for å forstå korleis vi kan forenkle bruken av dobbel konsonant i nynorsk. Men det er viktig å hugse på at språk er dynamisk, og lokale og individuelle variasjonar kan oppstå.