Folkemusikk og verdsmusikk
Verdsmusikk
Læringsmål
1. Kva er verdsmusikk?
2. Opphavet til verdsmusikk
3. Endringar i folkemusikk og utvikling av verdsmusikk
4. Kjenneteikn ved verdsmusikk
5. Døme på verdsmusikk
6. Verdsmusikk i ein globalisert verda
Verdsmusikk er eit breitt og komplekst omgrep som samlar ulike musikktradisjonar frå heile kloden. Det er ein overbyggande term som rommar både folkemusikk, etnisk musikk, og fleire moderne musikkformer som blandar tradisjonelle og nye stilartar.
Verdsmusikken vitnar om det store mangfaldet av kulturelle uttrykk i verda, og har rota si i folkemusikk og tradisjonell musikk frå ulike kulturar. Denne musikken er ikkje forma av profesjonelle musikarar, men av folk flest. Den er ikkje noko ein lærer på skular, men ein overfører han frå generasjon til generasjon gjennom muntleg tradisjon, heime hos gamle meistrar. Musikkstykka er oftast ikkje skrive ned, men lærte utanatt og vidareformidla gjennom song og dans.
Folkemusikk oppstod ikkje med tanke på framføring i konsertsalar, men for å uttrykkje kvardagslege og seremonielle erfaringar. Den kan vere knytt til arbeid, religiøse høgtider, familiefeiringar, lokalhistorie, eller for å fortelje historier og myter. I denne samanhengen er folkemusikk meir enn berre underhaldning, han er eit verktøy for å forstå og uttrykkje samfunn, kultur, og individuell identitet.
Men i ei stadig meir globalisert verd har også folkemusikken vore under forandring. Gjennom reising, utveksling, og digitale medium har vi no tilgang til musikk frå alle kantar av jorda. I denne "globale landsbyen" har vi sett at folkemusikken har vorte til noko større, og omgrepet verdsmusikk har dermed fått fotfeste.
Verdsmusikk er ofte prega av krysningar mellom ulike kulturelle musikktradisjonar, og kan vere eit resultat av samarbeid mellom musikarar frå ulike delar av verda. Denne musikkforma viser korleis musikk kan sameine oss på tvers av kulturelle og geografiske grenser, og skapar eit universelt språk som alle kan forstå.
Eitt døme på dette kan vere musikken til bandet Tinariwen, ein gruppe Tuareg-musikarar frå Sahara i Nord-Afrika. Dei blandar tradisjonell tuareg-musikk med element av rock og blues, og har fått global anerkjenning for den unike stilen sin. Eit anna døme er den islandske artisten Björk, som er kjent for den eksperimentelle musikkstilen sin, der ho blandar element frå elektronisk musikk, pop, klassisk musikk, og folkemusikk.
Gjennom denne blandinga av ulike musikktradisjonar, gjev verdsmusikken oss ein sjanse til å oppdage nye kulturar, og kanskje til og med ein ny forståing av vår eigen. I ei tid der verda er i stadig endring, gir verdsmusikken oss eit felles språk som gjer det lettare å forstå kvarandre, uansett kor vi kjem frå.
5 SPØRSMÅL
Latinamerikansk musikk
Læringsmål
1. Kva er latinamerikansk musikk?
2. Om quechuafolket og deira musikk
3. Instrument i quechuafolket sin musikk
4. Verdi og betydning av latinamerikansk musikk
Latinamerikansk musikk
Latinamerikansk musikk er eit vidt og mangfaldig omgrep som omfattar ulike musikksjangrar frå landa i Mellom- og Sør-Amerika. Dette inkluderer alt frå tradisjonell folkemusikk til moderne pop og rock. Kvar av desse sjangrane har sine eigne unike stilistiske element, men dei delar òg mange fellestrekk som dreg røter frå den rike kulturelle smeltedigelen som er Latin-Amerika.
Quechuafolket, som lev i Andesfjella i Sør-Amerika, har utvikla sin eigen unike form for musikk. Deira musikkstil har røter tilbake til det gamle inkariket, og innslag av den opprinnelege musikken er framleis merkbar i dag. Musikken hjå quechuafolket er kjenneteikna av sterke rytmer og synkopar, noko som gir ein særprega og energisk tone.
I tillegg til den rytmebaserte stilen, har quechuamusikken ein mengd instrument som gir han sitt unike preg. Eit av dei mest kjende instrumenta er quena, ei fløyte med ein rund og varm klang. Quena vert hovudsakleg brukt som eit melodiinstrument, og han gir musikken ei sjelfull og melodisk linje.
Eit anna viktig instrument i quechuamusikken er sikus, ei panfløyte laga av bambusrøyr. Sikus kan spele over to oktavar, og finst i mange storleikar. Den har ein karakteristisk lyd som er ulik noko anna, og han gir musikken ei luftig og draumeaktig kvalitet.
Charango er eit anna sentralt instrument. Dette er ein liten femstrenga gitar som utvikla seg etter at folka i Andesfjella hadde møtt den spanske gitaren. Charango har ein lett og livleg tone som bidreg til den generelle rytmen i musikken.
Til slutt er vankara, ei tromme laga av lamaskinn spent over ein bit av ein holt trestamme, eit essensielt perkusjonsinstrument. Den djupt resonante lyden av vankara gir ein solid rytmebase til musikken.
Påverknaden frå spansk musikk er tydeleg i quechuafolket sin musikkstil. Dette er eit resultat av hundreåra med kulturell utveksling og påverknad. Trass i dette, har quechuamusikken klart å bevare mykje av sin opprinnelege identitet og karakter, noko som gjer han til eit levande vitnesbyrd om fortida og ei kjelde til inspirasjon for framtida.
Latinamerikansk musikk er eit rikt og mangfaldig felt, og quechuafolket sin musikk er berre eit av mange døme på dette. Musikken reflekterer regionen si historie, kultur, og livsstil, og gir oss innsikt i det komplekse og fargerike teppet som er latinamerikansk kultur.
5 SPØRSMÅL
Calypso
Læringsmål
1. Opphav og utvikling av Calypso
2. Calypso som nyhendekjelde
3. Musikalske trekk ved Calypso
4. Calypso innverknaden sin i Vesten
5. Calypso i dag
Calypso
Calypso er ein unik musikkstil som har opphavet sitt på dei karibiske øyane. Den har djupt rotfeste i den afro-karibiske kulturen, og vart til i ein tid av slaveri og undertrykking. Musikken, med sine intrikate rytmer og sterke melodiar, gav stemme til folket på ein tid då deira rett til å kommunisere var avgrensa.
Calypsoen stammar frå det 17. og 18. hundreåret, då afrikanske slavar i dei franske koloniane på dei karibiske øyane kom saman og skapte denne musikkforma. Utan moglegheit til å snakke saman, brukte slavane musikken som eit verkty til å uttrykkje seg. Ved å blande afrikanske rytmer med musikalske element frå Frankrike, Storbritannia og Spania, gav dei liv til ein ny type musikk.
Nokre hundreår seinare vart calypsoen ein populær og påliteleg kjelde til nyhende. Songane fungerte som ein slags samfunnskommentator, og kunne utløyse viktige debattar blant politikarar og samfunnsledarar. På denne måten vart calypsoen meir enn berre musikk - han vart ein plattform for samfunnsendring og politisk aktivisme.
Musikalsk er calypso kjenneteikna av den unike rytma og strukturen. Songane er ofte enkle i forma, med ein tydeleg "call and response"-mønster. Dette skaparet eit samspel mellom songaren og publikummet, noko som gjer musikken engasjerande og levande. Rytmen i calypsoen er særmerkt og lett å kjenne igjen - eit sterkt bakslag i firetakttakten, med vekt på andre og fjerde taktslag, og ein lettare vektlegging på første og tredje taktslag. Det er ikkje uvanleg at fjerde taktslag er synkopert, noko som bidreg til den karakteristiske grooven til calypsoen.
Calypsoen fekk internasjonal merksemd i midten av det 20. hundreåret, og vart den første latinamerikanske musikken som nådde hitlistene i Vesten. Artistar som Andrew Sisters med songen "Rum and Coca Cola" vart kjende over heile verda, men det var songaren Harry Belafonte som gav calypsoen sin definitive gjennombrot med "Day-O (The Banana Boat Song)" i 1956. Sida den gongen har calypsoen halde sin posisjon som ein sentral del av den globale musikkscena.
I dag er calypsoen ikkje berre ein musikkstil, men også ein symbol på motstand, styrke og kulturell identitet for folk av karibisk opphav. Den har vist si evne til å overleve og tilpasse seg gjennom tidene, og fortset å inspirere nye generasjonar av artistar og lyttarar over heile verda.
5 SPØRSMÅL
Jali
Læringsmål
1. Definisjon av jali-musikk
2. Kva er jali-musikk
3. Rolla til ein jali
4. Tradisjonen rundt jali-rolla
5. Samanhengen mellom juli-musikk og jali-musikk
Jali
Jali er ein tid for fest og glede, og i mange kulturar blir musikk ein viktig del av feiringane. Jali-musikk handlar om sommar, sol og lange dagar. Den handlar om å nyte livet og feire den årlege syklusen. Jali-musikk kan uttrykkje kjærleik, lidenskap, og ei lengting etter fridom. Den kan oppmuntre til dans og fellesskap, men kan òg formidle eit bodskap av ettertanke og ro.
Eitt særskilt aspekt av jali-musikk, som vi kan trekkje fram, er korleis den feirar lokale tradisjonar og kulturar. Den vestafrikanske jalien er ein musikar og historieforteljar, og ein uunnverleg del av dagleglivet og kulturen. På mange måtar kan jali-musikaren samanliknast med dei nordiske skaldane i norrøn tid, der dei gjennom song og poesi tok vare på og fortalde historia om folket sitt.
Musikken til ein jali er meir enn berre underhaldning, ho er ei bru mellom fortid og framtid, mellom det jordiske og det andelege. Ein jali lærast opp gjennom barndommen og ungdommen for å meistre kunsten å formidle historia til stammen sin gjennom musikk og forteljingar. Han spelar til dans, ved ritual, og framfører både gamle og nye songar. I tillegg held jalien kontakten med dei magiske åndene til stammen gjennom kunsten sin.
Jali-musikk illustrerer korleis musikk er meir enn lydar og melodiar. Musikken er knytt til tida vi lever i, til forholdet til naturen og årstidene, til historia, og til den kollektive ånda. Den er ein del av identiteten og uttrykket, og er ein sentral del av det å vere menneske.
Tradisjonelt har berre visse familiar rett til å vera jali, og difor går kunnskapane i arv i familien. Det tek fleire år med opplæring for å meistre alle aspekta av å vere ein jali. Gjennom åra lærer ein jali seg korleis han kan nytte musikken for å fortelje historia til stammen, for å oppretthalde kontakt med dei magiske åndene, og for å fremje fellesskap blant stammemedlemmane.
Til slutt er jali-musikk eit uttrykk for det mangfaldige i menneskeleg erfaring. Det er ei feiring av livet i all si kompleksitet og skjønnheit, og det spelar ei sentral rolle i å forme våre individuelle og kollektive identitetar.
5 SPØRSMÅL
Reggae
Læringsmål
1. Opphav og utvikling
2. Kjenneteikn ved reggae
3. Reggae og rastafarikulturen
4. Kjende reggae-artistar og påverknad
5. Reggae i dag
Reggae
Reggae er ein musikksjanger som opphavleg kjem frå Jamaica, og har røter i afrikansk musikk og rhythm & blues frå dei amerikanske sørstatane. Ein sjanger som gjerne verte sett som forgengeren til reggae er ska, kjenneteikna av rytmisk gitarspel, mykje bruk av blåseinstrument og synkoperte rytmer, det vil seie at hovudkompet spelar mellom taktslaga. I reggae blir tempoet senka og rytmene er endå meir bakpå, med ein mykje mindre taktleg vokal.
Reggae vart særleg populært blant rastafarianar, ein religiøs gruppe med utspring frå den afrikanske ortodokse kyrkja. Rastafariar tek avstand frå "kvit" kultur, som dei ser på som materialistisk og korrupt, og har ikkje lov til å gjere noko med håret sitt, som klippe det eller bruke stylist-produkt. Mange av dei brukar òg marihuana.
Reggae sjangeren vart først utbreidd i Kingston, hovudstaden i Jamaica, på 1960-talet og har sidan vore sterkt knytt til undertrykte klassar, med musikk som uttrykkskjer motstand mot sosiale og politiske forhold. Reggae har òg vorte eit sterkt symbol for jamaicansk kultur og har sett Jamaica på verdskartet.
Ein av dei mest kjende reggae-artistane er Bob Marley, som med sine låtar som "No Woman, No Cry" og "One Love" har sett spor etter seg i verdsmusikken. Han brukte reggae til å formidle politiske og sosiale meldingar, noko som bidrog til at sjangeren vart meir anerkjend internasjonalt.
Ein reggae-song er vanlegvis oppbygd rundt riddim, ein repeterande instrumental del, og ei tung og dominerande basslinje som gir sjangeren ei karakteristisk djup og drivande lyd.
Reggae har hatt stor innverknad på mange andre sjangrar og kunstnarar, som pønk, dub, dancehall, hip hop, The Clash, Sublime, og UB40. Dette viser kor stor påverknad reggae har hatt på verdsmusikken.
I dag er reggae ikkje berre avgrensa til Jamaica, men er utbreidd over heile verda med mange reggae-festivalar, som Reggae Sunsplash i Jamaica og Reggae on the River i USA.
Sjølv om reggae har utvikla seg og vorte påverka av mange andre musikalske sjangrar, har den behalde særpreget sitt og er framleis eit sterkt uttrykk for fridom og rettferd. For mange menneske er reggae meir enn berre musikk - det er ein livsstil og eit kulturelt fenomen som gjennom musikken og teksten sin formidlar politiske og sosiale bodskapar til folk over heile verda. Sjangeren er også sterkt knytt til rastafarirelegionen og jamaicansk kultur. Reggae er meir enn berre ein musikksjanger, det er eit uttrykk for ein livsstil og eit verdssyn.
5 SPØRSMÅL
Raga
Læringsmål
1. Definisjon av raga-musik
2. Komponentane i ein raga
3. Instrumenta i raga-musikk
4. Påverknaden til raga-musikk
Raga
Raga-musikk, ofte berre kalla raga, er ein unik og kompleks musikkform som har sine røter i Sør-Asia, særleg i India og Pakistan. Den er eit grunnleggjande element i klassisk indisk musikk, men har også hatt stor påverknad på den moderne popmusikken i regionen. Ein raga er meir enn berre ein melodi; han representerer ein heil musikalsk struktur som består av eit sett med tonar og reglar for korleis desse tonane kan brukast til å laga melodiar.
Ein raga kan bestå av fem tonar (audaava), seks tonar (shadaava) eller sju tonar (sampoorna = full, heil). Han kan brukast til å komponere melodiar, men fungerer også som ein grunnleggjande struktur for musikarane å improvisere rundt under ein konsert. Det finst over 200 ulike ragaer, kvar med sitt eige unike sett av tonar og reglar.
Musikken som vert skapt i ein raga har ein særskild rytme. Denne rytmen er ikkje noko tilfeldig; ho er fastset av eit spesifikt utval av rytmeformer. Desse formene gir musikken karakteristiske struktur og rytme.
Instrumenta som vert brukte i raga-musikk er mangfaldige og særeigne for regionen. Blant dei mest kjende er tabla, tanpura, sitar, sarangi og bansuri. Tablaen er ein slags tromme som vert spelt parvis, og er ofte trekt med ku- eller geiteskinn. Tanpuraen er eit båssinstrument med fire til fem strengar, der tre av strengane er stemd likt, noko som skaper ein unik verknad. Sitar er eit strenginstrument som vert høgt verdsett i det indiske kulturområdet og ofte omtalt som 'dronninga' blant instrumenta. Sarangi er eit bogeinstrument som kan samanliknast med den norske hardingfela. Bansuri er ein tverrfløyte laga av bambus eller siv, med seks til sju fingerhol.
Raga-musikk er ikkje berre ein viktig del av kulturen i Sør-Asia, men har også hatt stor påverknad på musikken globalt. Den har gitt inspirasjon til mange vestlege musikarar, og har bidrege til å skapt ei kulturell bru mellom aust og vest. Sjølv om ein høyrer på ei tradisjonell raga, eller ein moderne popsong inspirert av raga, kan ein kjenne den rike historia og kompleksiteten i denne musikkforma.
5 SPØRSMÅL
Irsk folkemusikk
Læringsmål
1. Historie og kulturell betydning
2. Kjenneteikn ved irsk folkemusikk
3. Instrumentbruk
4. Rytmer i irsk folkemusikk
5. Global innverknad og popularitet
6. Rolle i samfunnet
Irsk folkemusikk
Irsk folkemusikk er ein rik og mangfaldig musikktradisjon som har røter djupt planta i Irlands historie og kultur. Dette er musikk som speglar livet og erfaringane til det irske folket gjennom århundrer. Ein av dei mest særprega trekk ved irsk folkemusikk er dens evne til å fortelje ei historie, ofte gjennom livlege melodiar og rytmar.
Eit karakteristisk trekk ved irsk folkemusikk er bruken av spesielle instrument. Fela, som liknar fiolinen brukt i klassisk musikk, er eit sentralt instrument i irsk folkemusikk. Den har ein distinkt lyd som ofte fører melodilinja i musikken. Bodhran, ein tradisjonell irsk tromme, er kjend for sin djupe og resonante lyd som gir eit solid rytmisk fundament. Blikkfløyta, med sin skarpe og klare tone, er eit anna populært val, spesielt for melodiar som er raske og livlege. Trekkspel og concertina bidreg med ein rik og fyldig lyd, medan uilleann pipe, ein type sekkepipe, er kjend for sin søte og melodiske tone.
Rytmen i irsk folkemusikk er eit essensielt element. To vanlege former er jig og reel. Ein jig har ofte ein lystig og springande rytme, og er vanlegvis spelt i 6/8 takt. Dette skaper ein særskild rytme som inviterer til dans og feiring. Reel, derimot, har ein litt raskare tempo og er spelt i 4/4 takt med ein punktert rytme, noko som gjer den ideell for meir energiske og dynamiske dansar.
Irsk folkemusikk er ikkje berre eit uttrykk for kulturell identitet, men har også spelt ein viktig rolle i den globale musikkscena. Den store irske utvandringen til USA hadde stor innverknad på utviklinga av ulike musikkformer, inkludert rock og popmusikk. I Irland er folkemusikken ein integrert del av dagleglivet, ofte spelt på pubar og restaurantar der den har ein liknande status som popmusikk i andre land. Folkeband i Irland nyter popularitet som kan samanliknast med dei meir tradisjonelle popbanda, noko som viser kor djupt folkemusikken er forankra i det irske samfunnet.
Gjennom sin rike historie og kontinuerlege evolusjon, representerer irsk folkemusikk ein levande og dynamisk del av Irlands kulturarv, ein arv som blir delt og feira verda over.
5 SPØRSMÅL
Joik
Læringsmål
1. Definisjon av joik
2. Musikalske trekk ved joik
3. Hovudgrupper av joik
4. Joik i dag
Joik
Joik er ein tradisjonell sjanger innanfor samekulturen som har ein sentral plass i samefolket sitt kulturuttrykk. Dette er ein sjanger som er svært unik, ikkje berre i Norden, men òg på eit globalt plan. Joiken har røter som går fleire tusen år tilbake i tid, og er eit levande bevis på den rike kulturelle arva til samefolket.
Ein joik kan best skildrast som ein melodisk komposisjon med repetisjon av enkle lydelement. Den har ingen tradisjonell songtekst i den forstand vi oftast forstår det, med vers og refreng. I staden blir det sunge ein serie med stavingar eller lydar som kan vere inspirert av natur, menneske, dyr eller stadar. Desse stavingane kan vere ord som "la-la", "lu-lu", "voi" og andre lydar, som alle til saman utgjer joiken sitt karakteristiske lydbilete.
Songaren kan bruke eit eller fleire treffande ord for å uttrykkje den emosjonelle betydninga av joiken. Dette kan vere ord som har direkte samanheng med temaet for joiken, som til dømes eit namn, ei handling, ein kjensle, eit dyr eller eit stad. Songaren kan improvisere joiken i den augneblinken han eller ho føler for det, og dermed skape ein levande, momentan uttrykksform.
Musikalsk sett er joik vanlegvis basert på ein pentaton skala, det vil seie ei tonerekkje med berre fem tonar. Men det finst òg joikar som brukar færre tonar, til og med så få som tre. Det er likevel ikkje tonane som er det viktigaste i joiken, men rytmen. Rytmen i joik kan vere svært kompleks og uføreseieleg, og han kan variere sterkt frå joik til joik.
Det er tre hovudgrupper av joik: personjoik, dyrejoik og stadsjoik. Personjoiken er tileigna enkeltpersonar og er meint å reflektere personen sin karakter eller vesen. Dyrejoik er inspirert av ulike dyr og deira eigenskapar, rørsler eller lydar. Stadsjoiken, på si side, er knytt til spesielle stadar og landskap, og er meint å fange essensen eller atmosfæren ved desse stadane.
I dag er joik ein levande og dynamisk del av samekulturen. Den har vore gjennom ein renessanse dei siste tiåra, med nye generasjonar av joikarar som held tradisjonen i live, samstundes som dei innfører nye element og uttrykk. Dette gjer joik til eit sterkt symbol på samefolket sin kulturelle kontinuitet og evne til fornying.
5 SPØRSMÅL
Norsk folkemusikk
Læringsmål
1. Opphav og funksjon
2. Viktige sjangrar
3. Viktige instrument
4. Viktige instrumentalsjangere
5. Norsk folkemusikk i dag
Stev
Bånsull
Reinlender
Halling
Norsk folkemusikk er ein rik og mangfaldig tradisjon, som har utvikla seg over hundrevis av år, og som er nært knytt til det norske landskapet og folket sitt levevis.
Folkemusikk var ein vesentleg del av det gamle bondesamfunnet. Musikk hadde ei viktig rolle i dagleglivet, både som underhaldning og som ein metode for å strukturere arbeid. Ein kunne til dømes syngje arbeidssongar under slåttonna for å koordinere rytmen i arbeidet. I tillegg var det ulike sjangrar i tilknyting til arbeid og fest.
Innanfor den norske folkemusikken er det pardansane og fela, saman med den vokale folkemusikken, som dominerer. Pardansane omfattar ulike typar dansar som springar, pols, gangar og halling. Felamusikken er ofte knytt til dansen, og mange av slåttane (instrumentale stykke) har namn som fortel kva type dans dei er laga for.
Vokal folkemusikk har mange sjangrar. Her finn vi alt frå lokk, som er ropte eller sungne signal som vart brukt til å kalle på dyra, til bånsullar, som er vaggesongar for barn. Mellomalderballadar, eller kjempeviser, er lange forteljande songar om historiske hendingar, heltar og legendar. Bygdeviser og skillingviser er ofte kortare songar med ein enkel handling. Stev, både gammal- og nystev, er korte, gjerne firelinja vers med fast rytme og rim, medan slåttestev er ein type songar som vart sunge til dans.
Instrumenta som er viktige i norsk folkemusikk er mange og varierte. Hardingfela, med dei ekstra resonansstrengene sine, er kanskje det mest kjende norske folkeinstrumentet. Men også vanleg fele, langeleik, seljefløyte, bukkehorn, lur, meiråkerklarinett, harpe, munnharpe, enrader og toradar, og tamburtromme er viktige instrument.
Slåttar, bruremarsjar, og halling er alle døme på instrumentalsjangrar innan norsk folkemusikk. Ferdlåttar er typisk melodiar som vart spela når folk var på reisefot, bruremarsjar vart brukt i bryllaup, medan halling er ein rask og energisk dans.
Norsk folkemusikk og -dans er rike og varierte tradisjonar som uttrykkjer dei unike trekka ved norsk kultur. Dei er enno levande og blir framleis utvikla og endra av musikarar og dansarar i dag.
5 SPØRSMÅL