KVA INNEHELD ATMOSFÆREN?

- atmosfære
- består av luftlaget rundt oss
- mange gassar
- naudsynt for livet på jorda
- nitrogen, oksygen, karbondioksid og vassdamp

- tettast ved havnivået
- tynnare jo høgare opp vi kjem

- troposfæren (nedste delen av atmosfæren)
- her finst skyene
- vêret vert til
- gassane som livet på jorda treng

- atmosfæra får havvann til å fordampe
- regulerer temperaturen på jorda

- stratosfæren
- strekkjer seg opp mot 50 kilometers høgd
- ozonlaget (vernar oss mot skadeleg ultrafiolett stråling frå sola)

- mesosfæren og termosfæren
- nordlyset
- eksosfæren (ut i den lufttommen verdensrommet)

KVA ER SKILNADEN PÅ VÊR OG KLIMA?

- meteorologi (læra om vêr og klima)
- vêret
- tilstanden i lufta rundt jorda
- temperatur, nedbør og vind

- klima
- kva slags vêr det er i gjennomsnitt i ei periode på 30 år
- normal er gjennomsnittsverdiar
- korleis vindstyrke, temperatur og nedbør har vore i 30 år på ulike stadar

KORLEIS KAN TEMPERATUREN PÅ JORDA VARIERE?

- jorda 
- lys og varme frå sola
- ikkje alle stadar får like mykje varme
- mykje av sollyset som treff atmosfæren, vert reflektert tilbake mot verdensrommet

- store skilnader i temperaturen på jorda
- varmast ved ekvator
- kaldast er det ved polane 
- skulda måten solstrålane treffer jordoverflata på

- ved polane treff solstrålane mykje meir på skrått og vert spreitt over ei større overflate
- varmar mykje mindre
- kjøligare i høgare strøk

KORLEIS PÅVERKAR SKYENE VARMEN PÅ JORDA?

- i Noreg
- varmare om sommaren enn om vinteren

- overskya vêr
- temperaturen om dagen og natta er nokså lik
- skyene held på varmen
- i klårvêr strålar mykje varme bort frå bakken om natta

KVA GJER HAVSTRAUMANE?

- ved ekvator
- havet har ein temperatur på om lag 27 gradar
- vindar og havstraumar fører varmt vatn mot kjøligare strøk
- mildt klima der varme vert avgitt

- Golfstraumen
- havstrøm
- varmt havvatn frå Mexicogolfen mot Noreg
- varmar opp Noreg

- havvatn vert varma opp saktare enn land

- ikkje avkjølt så raskt
- held lenger på varmen

KVA FOR VÊR GJEV HØGTRYKK OG LAVTRYKK?

- kald luft søkk mot lågare stadar
- varm luft stig
- òg slik på jordoverflata
- den kalde lufta trykkjer meir mot jordoverflata enn den varmen
- den lufta er tyngre

- område med høgt og lågt lufttrykk har ulikt vêr
- høgtrykk og lavtrykk
- bokstavane H og L
- høgtrykk gjev fint og klårt vêr
- lavtrykk ofte gjev vind og nedbør

KORLEIS SKAPAST VIND?

- i atmosfæren rører lufta seg frå stadar med høgt trykk mot stadar med lågt trykk
- ved ekvator
- lufttrykket alltid lågt
- varm luft stig oppover og spreier seg nord- og sørover

- vind
- luft som rører seg frå eit høgtrykk mot eit lågtrykk
- luft i rørsle
- vinden blæs ikkje rett frå eit høgtrykk mot eit lågtrykk
- påverka av både landmasser og av at jorda roterer
- nordlege halvkule
- vinden dreier mot høgre

- atmosfæren er i stadig rørsle
- varmen vert fordelt på jorda
- levleg temperatur

- værkart
- isobarar (iso = lik, og bar - trykk)
- linjer som går gjennom stadar med same lufttrykk

KVA ER FØNVIND, SOLGANGSVIND OG FRÅLANDSVIND?

- fønvind
- varme og tørre vindar som blæs over fjellområde og søkk på den andre sida
- penare og varmare vêr på baksida av fjella

- solgangsvind
- vind som blæs frå havet innover land
- landjorda vert varma opp

- på natta skjer det motsette
- frålandsvind
- byrjar rundt midnatt
- kan vare til utpå morgonen

KVA BESTÅR SKYER AV?

- vatn
- finst i fleire former
- kan opptre som is, flytande vatn eller vassdamp
- flytande vatn som har fordampa
- varmare luft, fortare fordamping
- varmare luft kan ta imot meir vatn

- metta luft
- luft som ikkje kan ta imot meir vatn
- damp vert til dropar
- kondens 
- duggpunktet
- nær bakken dannast det dogg 
- i frost får vi iskrystallar (rim)

- skyer
- milliardar av vassdropar eller iskrystallar

KORLEIS STIG LUFT?

- to luftmasser
- ulik temperatur
- møtest
- nedbør
- luft glir oppå kald luft
- kald luft skyv varm luft oppover

- når luft treff fjell
- vert pressa oppover i høgare område
- lufta avkjølt
- vert danna skyer og nedbør

- område som ligg i le for vindretninga bak fjella
- minst nedbør
- regnskuggen

- sommaren
- regnbyger i innlandet
- sola varmar opp bakken
- varm luft stig oppover og møter kjøligare luft
- kraftige ettermiddagsbyger

KVA AVGJER OM DET VERT REGN ELLER SNØ?

- nedbør
- regn eller snø på bakken
- avheng av temperaturen i lufta under skya

- snø eller regn
- mellom 0 og 2 varmegradar
- temperaturen
- 0,5-1 grad for kvar 100 meter vi stig

- fine dropar
- yr
- skodde eller tåke
- endå finare dropar
- fell ikkje

- fryser
- regnet til is så snart det treff bakken
- underkjølt regn

KORLEIS AVGJER POLARFRONTEN VÊRET I NOREG?

- varmluft
- strøymer frå ekvator mot polane
- møter kjøligare luft
- frontar
- oppstår der det dannar seg skyer, nedbør og vind
- i luftlaga over Noreg

- polarfronten
- betyr mykje for vêret hos oss
- kald luft frå nord og varm luft frå sør møtest
- skapar lågtrykk
- vinteren
- lågtrykka sterkare enn om sommaren
- temperaturskilnaden større

- lågtrykka
- over Noreg
- til nær Grønland, Island eller Jan Mayen
- restar av syklonar og orkanar frå USA
- viktig for vêret i Noreg: polarfronten, golfstraumen, vestavinden, langfjella, regnskuggen aust om fjella og atlanterhavet

KVA ER TOREVÊR?

- tore
- varm og fuktig luft stig til vêr sitt
-vert danna skyer, nedbør og elektriske spenningar som vert utløyst ved lyn og tore

- temperaturen i lyn  
- 20 000 varmegradar
- rører seg fort
- hundre kilometer i sekundet
- treffer det som regel eit høgt punkt i landskapet
- toreskrall
- tre sekund på å tilbakeleggja ein kilometer

- torevêr
- vare frå nokre få minutt til mange timar
- ekvator
- ofte torevêr

KORLEIS GÅR VATNET I RING?

- mengda av vatn på jorda
- konstant
- vatnet skiftar form og flyttar seg frå éin stad til eit annan 
- kretsløp
- stoppar aldri opp

KVAR ER VATNET PÅ JORDA?

- ferskvatn
- 3 prosent
- 3/4 lagra som is
- 0,3 prosent av ferskvatnet finst i innsjøar, elver og atmosfæren

- fjellsprekker
- jordlaget
- grunnvatn
- viktigaste vassreserve
- finst overalt på jorda

- grunnvatnet sig langsamt gjennom jordlaga
- hundre år

- ferskvatnet i verda
- fordelt ulikt
- ørkenområde
- vatn i Noreg
- SN
- mennesket treng 25-45 lit vatn om dagen
- halde seg rein og frisk

KVA ER SUR NEDBØR?

- gassar
- fabrikkar, bilar, båtar og fly
- svovelsyre
- sur nedbør

- slik nedbør i Noreg
- fisk har døydd 
- skogen har vorte misfarga
- folk får astma- og allergiplager
- etsa på bygningar og statuer
- Storbritannia, Tyskland, Polen og Russland

- dei siste åra
- internasjonale avtalar
- avgrensa utslipp

KORLEIS VERT VATN RENSA?

- forureining
- reinsa drikkevatn
- kjemikaliar (klor)

- kan vere skummelt
- veit ikkje korleis dei verkar på kroppen vår
- helseplager vi ikkje kjenner årsaka til
- ikkje noko val

- i Noreg
- relativt lite kjemikalier
- vatn rett frå springen
- vatn på flasker

KORLEIS ER REGNSKOGKLIMAET?

- ekvator
- tropisk klima
- middeltemperaturen over 15 °C
- lengda på dagen er lik heile året
- varmt òg om natta

- ingen merkbare årstider
- reknar mykje
- tropisk regnskog
- svært frodig

- regnskogen veks i land med monsunklima
- klima som består av regntid og tørketid

KVIFOR TRENG VERDA REGNSKOGEN?

- regnskogen
- tyder mykje for klimaet på jorda
- fell svært mykje nedbør som fordampar
- vassdampen påverkar luftmassar over heile jord
- vatnet sitt krinslaup forstyrrast
- luft- og havstraumar kan endra retning

- regnskogen
- brukar mykje karbondioksid
- fotosyntese 
- regnskogen vert hogge ned
- mengda av karbondioksid i atmosfæra aukar 
- forsterka drivhuseffekt på jorda

- rovdrift
- eit av vår tids største miljøproblem

KVA ER SAVANNER?

- nord og sør for regnskogen
- savanner
- grasmarker
- sletter der det veks buskar og tre 

- tørketida
- graset visnar
- høge, stive strå
- når regnet vender tilbake
- planter vaknar til nytt liv

- varmt, men ikkje så fuktig klima
- vekslar mellom regntid og tørketid

- afrika 
- rikt dyreliv
- søkjer dei mot våtare område i tørketida

- nord og sør for savannen
- endå tørrare landskap
- stepper
- veks kratt og busker

KVA INNEHELD DEN SUBTROPISKE SONA?

- ørken
- mindre enn 250 millimeter regn i året
- ligg i subtropene
- luft frå tropane søkk ned frå atmosfæren
- enkelte år fell det ikkje nedbør
- temperaturen svingar frå 50 varmegradar om dagen til om 0 gradar om natta

- den typiske ørkenen
- 15 og 30 gradar
- nord eller sør for ekvator
- dei største ørkenane i verda
- andre ørkenar
- langt frå havet at nedbøren sjeldan når fram
- snøstormar om vinteren
- frost halve året

- veks svært lite
- plantene
- spesialiserar seg på å halda på vatnet
- dyra
- tilpassa tilhøva
- oasar
- fruktbare områer der grunnvatnet kjem opp til overflata

KAN VI VERTE KVITT TØRKE PÅ JORDA?

- spelereglane til naturen
- livstruande konsekvensar
- ta vare på jorda
- plante skog og byggje vatningsanlegg 
- dyrt
- landa i subtropene
- fattige
- treng hjelp frå rike land

KVA INNEHELD DEN TEMPERERTE SONA?

- den tempererte klimasona
- mellom den subtropiske og den polare sona
- varme luftmassar frå sør og kalde luftmassar frå nord
- Europa og USA
- store grasletter
- stepper

- jamt fordelt nedbør over året
- ingen tørketid
- sommaren er varm og tørr
- meir nedbør om vinteren
- mat til mange menneske

- fruktbar jord som passar godt til jordbruk
- innlandet nord for steppene
- varme somrar og kalde vintrar
- vestavinden
- gjev kystområda eit mildt klima
- barskog
- Russland: taigaen, Skandinavia, Canada og Alaska

KORLEIS ER DEN POLARE SONA?

- polar sone
- nord for polarsirkelen 
- mørketid om vinteren
- midnattssol om sommaren
- vinteren er lang og kald
- sommaren er kort og kjølig
- permafrost: evig frost

- sparsam vegetasjon
- tundraen  
- skoglaust
- lite varme og nedbør
- arktisk ørken
- Svalbard
- ofte under 30 kuldegradar
- 100 millimeter nedbør i året